Əxlaq kəlməsi dünyada büyün insanların dilində məşhur bir lüğıtdir, lakin həqiqət budur ki, ən çətin tərif olunan lüğətlərdən hesab olunur və odur ki, az bir sayda alimlər arasında bu lüğət üçün ortaq olan bir tərif üçün yaxşı bir nəzərə gəlmişlər; çünki hər bir nəzər o cümlədən dini, fəlsəfi, ictimai və... hər bir dəstə öz düşüncə və fikri əsasında əxlaq barəsində tərif etmişdirlər. Amma yaxşı olardı burada iki nəzəriyyəyə işarə edək ki, dinlə əxlaq arasında olan rabitəni özündə əks etdirmişdir.

Bu iki nəzəriyyə ibarətdirlər:

1. Əxlaq dindən müstəqil və dinlə heç bir rabitəsi yoxdur.
2. Əxlaq din, iman və Allaha etiqad olunmadıqda həyata keçir.

Bəhsin tarixi

İslam cəmiyyətində əxlaqla din arasında olan rabitə müstəqil şəkildə bəhs və tədqiq olunmur.

Mümkündür bunun illəti din maarifi İslam cəmiyyətində inkişaf etməsi olsun və bu cür məsələdir ki, hansı biri əsas və əsl sayılır deyə bir o qədər cəmiyyətdə şübhə və sual yaratmamışdır.

Bizim cəmiyyətin əksinə isə qərb cəmiyyətində bu bəhs geniş şəkildə diqqətə cəlb olunmuş və onun tarixi isə Rensansdan əvvəlki dövürlərə təsadüf edir. Çünki Renesansdan əvvəl o məntəqədə Məsihiyyət dini geniş şəkildə inkişaf etmiş və insanların həyat tərzində o cümlədən elm, mədəniyyət, ictimai, əxlaq və... öz hakimiyyətini irəli sürürdü lakin Kilsənin müxtəlif səhnələrdə məğlub olması insanların dinə qarşı olan zövq və əlaqəsini zəiflətdi; Allaha itaət etmək yerinə bəzi insanlara üz tuturlar. Zaman keçdikcə bu fikir yarandı ki, Əxlaqı dindən kənar hesab etmək mümkündür. Bu fikir getdikcə qüvvələnib son əsrlərdə rəsmi olaraq əxlaqı dindən kənar bəhs etdilər. Əlbəttə bunun qarşısında bəziləri payidar və istiqamət göstərərək istər Məsihiyyət və istərsə də digər məzhəblərdən əxlaqın dindən kənar olmasına etiraz etdilər.[1]

Əxlaq din çərçivəsində

Əxlaqın din çərçivəsində olması mövzusuna toxunduqda, bu nöqtəyə diqqət etmək lazımdır ki, əxlaqi bir qanunu cəmiyyətə təhvil vermək üçün, müəyyən bir idayaya sahib olmaq lazımdır ki, o cəmiyyətdə əxlaq qanunu qəbul olunsun; çünki hər bir mədəniyyətə əsasən insan kamalının nəticəsi bir başqa şəkildə tərif olunmuşdur və əməl əxlaqı o əmələ deyilir ki, insanı bu kamala daha yaxın edir.

Din göstərişlərinə əsasən, insan kamalı Allaha çatmaqdır; buna əsasən bir əməl o zaman əxlaqi olar ki, insanı bu məqsədə çatmaqda kömək etsin. Bu əsası qəbul etdikdə müşahidə etmək lazımdır ki, kamal yolunda olan bir insan baxmayaraq ki, hədəf və məqsədə çatmaq üçün bəzi münasib yolları müstəqil olaraq təyin etmişdir, amma bir hidayət edən şəxsə və hidayət edici bir əsl və mənbəyə ehtiyac yoxdurmu?

Təbiidir əgər insanın məqsədi Allaha yaxın olmaqdırsa, onun əxlaqıda İlahi əxlaq olmalıdır istər əslində istərsə də ən kiçik bir hissəsində İlahi və vəhy olan mənbıdən bəhrələnməlidir; bu məqamda İlahi tərəfdən olmayan əxlaq məlum deyil insanı Allaha çatdıracaq yoxsa əksinə insanı öz istəklərinə çatdıracaq.

Bunun üçün də ağılın müstəqillik iddiası o da mənfəət tələb düzgün və doğru əxlaqı təhvil verməsi (bir nəzərdir ki, insanın məqsədini Allaha çatmaq bilir) qəbul edilməzdir. Əlbəttə insanlıq əxlaqı əsasında əgər əxlaqa yer verilsə ki, insan kamalını İlahi məsələlərdən müstəqil olduğunu bildirir, bəs dinə ehtiyac duyulmur. Bu nəzəriyyəyə əsasən bir çox dini əxlaqi göstəriş və təlimlər o cümlədən dini etiqadlar puç və mənasız olacaqdır.

Bunun üçün də o şəxslər ki, əxlaqı Allah və dindən ayrı bilirlər.

İstər- istəməz insan nəfsi daxilində bu əxlaq məhdud olacaqdır və insan özünü hər kəsdən yüksək bilib İlahi ağıl və dəyərlərdən kənar olacaqdır; çünki İlahi ağıl həmişə İlahi vəhy və nurdan bəhrələnmişdir, lakin öz mənafelərini qoruyan ağıl öz mənliyində puç olmuşdur odur ki, özünü əsl olması iddiasında və əxlaqın Allahdan kənar məqamda təyin etdiyindən puç və sonsuz olmuşdur.

Tanınmış Dastayevskinin məruf sözü vardır ki, "Əgər Allah olmasa hər şeyə icazə vardır"[2] bu həqiqətə işarədir. İnsan Allahı nəzərdə tutmasa əxlaq düşüncəsi fikrində oyanmaz. Hər miqdarda əxlaq öz mənliyindən qaynaqlansa o qədər də özünü təmiz və İlahi şəkildə insan çöhrəsində özünü əks etdirəcəkdir. Bu İlahi- məqam yalnız Allahla rabitə yaratmaq vasitəsiylə yaranır.

Bəs din çərçivəsində olan əxlaq, əxlaqın dindən müstəqil olması nəzəriyyəsiylə (əxlaq qanunu təhvil vermək üçün ) müxalifdir və əxlaqı dindən kənar təsəvvür etmək mümkün deyildir və bunun yaranma imkanı belə yoxdur; istər əxlaqın əslində istərsə də kiçik bir hissəsində vəhydən kömək almaq lazımdır.

Əlbəttə burada bu nöqtəyə işarə etmək lazımdır ki, əxlaqın din əsasında olması, o demək deyil ki, yaxşını pisdən və əməllərin əxlaqi və qeyri əxlaqi olması Allahın əmr və qadağan etməsinə bağlıdır, bəlkə məqsəd o cür ki, yaxşı və pisi dərk etmək insanın fitrətindədir lakin bir çox yerlərdə onu şəriətdən öyrənmək lazımdır. Ağılı bütün bunlarda müstəqil görmək olmaz. Odur ki, bu mövqelərdə vəhy isbat məqamındadır nəinki sübur.[3]

Bu mövzuda olan göstəricilər:

Din və insan (sayt: 2128)

Dinə və mədəniyyət (sayt: 1974)

Dini mənbələrin əxlaqda təsiri (sayt: 615)