قرآن کریم در بیان یکى از درخواستهاى حضرت ابراهیم(ع) از خدای متعال میفرماید: «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا...»؛
[1] پروردگارا، من و یارانم را مایه آزمون کافران قرار مده و بارخدایا، ما را بیامرز.
واژه «فتنه» و مشتقات آن در قرآن کریم، در آیات مختلف آمده، و در معانى مختلفى - که ممکن است برخی از آنها تا حدودی مشابه باشند - به کار رفته است؛ مانند:
1. به معناى آزمایش و امتحان: «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ»؛
[2] مردم گمان میکنند، همینکه گفتند ایمان آوردیم، رها میشوند و آزمایش نخواهند شد.
2. به معناى فریب دادن: «یا بَنِی آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ»؛
[3] اى فرزندان آدم، شیطان شما را فریب ندهد.
3. به معناى بلا و عذاب: «یَوْمَ هُمْ عَلَى النَّارِ یُفْتَنُونَ ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ»؛
[4] آنروز که آنها بر آتش عذاب میشوند، به آنها گفته میشود بچشید عذاب خود را.
4. به معناى گمراهى: «وَ مَنْ یُرِدِ اللَّهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِکَ لَهُ مِنَ اللَّهِ شَیْئاً»؛
[5] کسى که خدا گمراهى او را بخواهد (و از او سلب توفیق کند) هیچ قدرتى براى نجات او، در برابر خداوند نخواهى داشت.
5. به معناى شرک و بتپرستى: «وَ قاتِلُوهُمْ حَتَّى لا تَکُونَ فِتْنَةٌ
[6] وَ یَکُونَ الدِّینُ لِلَّهِ»؛
[7] با آنها پیکار کنید تا شرک از میان برود، و دین مخصوص خداى یگانه باشد.
با توجه به کاربردهای مختلف این واژه در قرآن، مفسران نیز در اینکه منظور از فتنه در اینجا چیست، احتمالاتی را مطرح کردهاند:
الف) پروردگارا ما را آزمایش براى کفّار قرار نده؛ یعنى ما را به دست آنان عذاب نکن، تا بگویند اگر این گروه بر حق بودند، این بلا و عذاب به ایشان نمیرسید.
ب) منظور این است که کاری نکن که آنان ما را از دینت خارج کنند.
ج) یعنى به توان آن را بده تا ما در برابر آزارشان شکیبا باشیم و تسلیم آنها نشویم، تا مایه آزمایش براى آنان شویم. مایه آزمایش شدن مؤمنان برای کفار به این نحو است که کفار آنچه از ظلم و فساد در توان دارند بیرون بریزند، ابراهیم و مؤمنان را به انواع آزارها شکنجه کنند که چرا به خدای یگانه ایمان آوردهاید، و خدایان ما را رها کرده، از آنها و از عبادتشان بیزارى جستهاید.
[8]
د) یعنى ما را از دوستى با کفّار نگهدار؛ چرا که اگر آنها را دوست داشته باشیم، گمان میکنند که ما عقاید و اعمالشان را صحیح پنداشتهایم.
[9]
هـ) یعنی اینکه پروردگارا، بین ما مؤمنان اختلاف و تفرقه نینداز که به نفع کفّار تمام شود.
[10]
برخی از این برداشتها منافاتی با هم نداشته و قابل جمع میباشند، اما قطعاً مؤمنان - بویژه پیامبران و اولیای الهی - چنین درخواستی از خدای متعال ندارند که ما را به هیچ وجه در معرض امتحان و آزمایش قرار نده؛ چرا که بر اساس آموزههای قرآن، امتحان و آزمایش یکی از سنتهای حتمی خداوند است،
[11] و مؤمنان درخواست این چنینی را ندارند؛ لذا منظور حضرت ابراهیم(ع) یارانش میتواند یکی از احتمالات ذکر شده باشد.