Вилајәти-фәгиһ һаггында олан дәлилләрдән мәлум олду ки ислам ҹәмијјәтинин рәһбәрлијини о шәхс өһдәсинә ала биләр ки, фәгиһлик мәгамына чата билсин вә илаһи һөкмләри сәһиһ мәнабеләрдән алә ҝәтирә билсин. Әлбәттә, рәвајәтдә белә шәхсләрдән “рәвајәт вә ја мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) ганунуну нәгл едәнләр” ады илә гејд олунур. Ајдындыр ки, “һәдис вә ја  мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) јолуну” о шәхсләр нәгл едә биләр ки фәгиһ, јәни, мүҹтеһид, јахуд шәриәт елминдә олан, зидд мәсәләләрин һәллини, дәлилләрин ҹәм олунмасы вә рәвајәтләрин сәнәдләринин мөтәбәр олуб-олмамасыны јолуну вә елмини ајдынлығы илә билсин. Бәлкә дә, о вахт Имамын (әҹ) һәдисиндә ““рәвајәт вә ја мәсум Имамларын (әлејһимуссалам) ганунуну бәјан едәнләр” –дән мәгсәд, о заман һеч дә дини термин кими танынмајан “фәгиһ” вә ја “мүҹтеһид” сөзү нәзәрдә тутулмушдур. Јахуд, ола билсин бүтүн равиләрин фәгиһ олмамаларына бахмајараг, о заманкы фәгиһләр равиләрин арасындан чыхырды.

Һәр һалда, гејбәт әсриндә үммәтә рәһбәрлијин әсас шәртләриндән бири “фәгиһлик” мәгамыдыр. Ондан да мәгсәд, “мүтләг иҹтиһад”-дыр.  Јәни, фәгиһ о кәсдир ки шәриәт мәсәләсини дини мәнбәләрдән сәһиһ шәкилдә, елми сурәтдә әлә ҝәтирмәји башарсын. Һәмчинин, фәгиһин иҹтиһады “мүтәҹәззи иҹтиһад” олан хүсуси бир мөвзуја мүнһәсир олмамалыдыр.[1]

Ислам рәһбәрлијинин диҝәр шәраитләриндән бири дә “әдаләтдир”. Вилајәти-фәгиһин дәлилләриндә әдаләт сөзүнүн ачыг шәкилдә ишләдилмәмәсинә бахмајараг ағыл һөкм едир ки, әсасы әгидә үзәриндә гурулмуш бир ҹәмијјәтин идарә вә рәһбәрлији о әгидәјә мәһәл гојмајанлара верилмәсин. Башга  ҹәһәтдән, бизим рәвајәтләримиз вар ки фасиг вә әдаләтсиз рәһбәрдән итаәт етмәк олмаз.[2] Мәслән бу ајәдә Аллаһ-таала бујурур: “Гəлбини, Бизи  xaтырлaмaгдaн гaфил eтдијимиз, нəфсинин истəклəринə ујaн вə (һəр) ишиндə ифрaтa вaрaн бир кимсəјə итaəт eтмə!”[3]

Үсули-Кафи китабында, имам Багир (әлејһиссалам)-дан нәгл олунур, Ислам Пејғәмбәриндән (сәлләллаһу әлејһи вә алиһи вә сәлләм)-дән белә бир рәвајәт нәгл едир, Һәзрәт бујурур: Рәһбәрлик јалныз, үч хүсусијјәтә малик олана аиддир:

1. Ону, Аллаһын ҝүнаһ һесаб сајдығы ишләрдән горујан вәрә әхлагы.

2. Өзүнүн гәзәб вә ихтијарына малик олмасына сәбәб олан һелм.

3. Ихтијарында олан рәијјәтә гаршы јахшылыг етсин вә онлара ата меһрибанлығы ҝөстәрсин.[4]

Һәмин рәвајәт ағылын гәбул етдији башга бир шәрти дә бәјан едир. О да будур ки, “өһдәсинә ҝөтүрдүјү иши јеринә јетирмәјә гүдрәти олсун.” Јәни, о адил фәгиһ ислам ҹәмијјәтинин рәһбәри ола биләр ки, ҹәмијјәти идарә етмәјә гүдрәти олсун. Бу мәтләби, дининдән асылы олмајараг бүтүн елм саһибләри[5] тәсдиг едирләр.

Беләликлә, Исламда рәһбәрлијин әсаслары бунлардан ибарәтдир: фәгиһлик, әдаләт вә ислам ҹәмијјәтини идарә етмәк гүдрәти. Иран Ислам Республикаснын конститусијасынын 109-ҹу маддәсиндә бу үч шәртә ишарә олунуб.

Рәһбәрин шәраит вә сифәтләри:

1. Фигһ елминин мүхтәлиф бөлмәләриндә фәтва вермәк вә елми сәлаһијјәти олмаг.

2. Ислам үммәтинә рәһбәрлик етмәкдән өтрү әдаләт вә лазымы шәкилдә тәгва.

3. Дүзҝүн сијаси вә иҹтимаи дүнја ҝөрүшүнә малик олмаг. Тәдбирли, шүҹаәтли, рәһбәрлик үчүн лазым олан мүдүријјәт вә гүдрәтә малик олмаг.

Биринҹи бәнд: Бу иш, фәгиһин мүтләг иҹтиһадына аиддир. Бу ҹәһәтдән, фәгиһин бир мөвзуда јох, шәриәтә аид бүтүн мөвзуларда фәтва әһли олмасы әсас сајылыр.

Икинҹи бәнд: Рәһбәрин әдаләтинә аиддир. Әдаләтин мүхтәлиф мәртәбәләри тәсввүр олундуғуна ҝөрә ислам үммәтинин рәһбәрлијинә мүнасиб әдаләт шәрт сајылыр.

Үчүнҹү бәнд: Рәһбәрин бу мәгама һансы истедады бәјан олунур?  О ҹүмләдән,  дүзҝүн сијаси вә иҹтимаи дүнја ҝөрүшүнә малик олмаг. Тәдбирли, шүҹаәтли, рәһбәрлик үчүн лазым олан мүдүријјәт вә гүдрәтә малик олмаг. Бүтүн бунлар да ҹәмијјәтин рәһбәрлијиндә әмәл вә нәзәри әсаслардыр.

Даһа чох мәлумат үчүн бах:

Мәһди Һадәви Теһрани, вилајәт вә дәјанәт, мүәссисеји фәрһәнҝи Ханеји-хирәд, Гум, икинҹи чап, 1380ҹи шәмси или.