«وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَزْواجِکُمْ بَنینَ وَ حَفَدَةً ...».[1]

یک ترجمه آیه این است: «خدا براى شما از جنس خودتان همسرانى قرار داد و براى شما از همسرانتان فرزندان و نوادگان به وجود آورد».

گفتنی است که در قرآن کریم از ریشه «حفد»، تنها همین یک مشتقی که در پرسش بدان اشاره شده وجود دارد.

در بررسی لغوی ریشه «حفد» گفته‌اند که در اصل به معنای سرعت در کار است.^[2] و اصمعى می‌گوید: معنای اولیه «حفد» آن است که بدون توقف و مکث، پایى را در جاى پاى دیگر بگذارند.[3]

راغب در مفردات می‌گوید: «حفده» جمع «حافد» به معناى متحرک و کسى است که در انجام خدمت، جنب و جوش سریع دارد، خواه از نزدیکان انسان باشد و یا بی‌گانه.[4]

اما این‌که منظور از «حفده» در این آیه چه کسانی هستند، بی‌گمان منظور آن انسان‌های کمک‌کار و یاور مردم‌اند.

طبرسی در مجمع البیان از ابن عباس، حسن و عکرمه می‌گوید: منظور از حفده خدمت‌گزاران و یاران است.[5]

اما این‌که دقیقا این یاران و کمک‌کاران انسان چه افرادی هستند، مفسران قرآن نظرات گوناگونی را بیان داشته‌اند.

در روایت موالبى آمده است: منظور کسانى‌اند که به وسیله دختر، با انسان نسبت پیدا می‌کنند.[6]

این معنا از ابن مسعود، ابراهیم، سعید بن جبیر و امام صادق‌(ع) هم نقل شده است: «... قال: الحفدة بنو البنت، و نحن حفدة رسول الله صلى الله علیه و آله» امام(ع) فرمود: حفده به معنای فرزندان دخترند؛ از این‌رو ما حفده پیامبریم که درود خدا بر او و خاندانش باد.[7]

ابن عباس در نقل دیگر می‌گوید: منظور پسران و نوه‌های پسری هستند. و گفته شد، مقصود پسران همسر از شوهر دیگر است.[8]

مقاتل بن سلیمان می‌گوید: «بنین» پسران خردسال‌اند که پدر با آنها مأنوس است، و «حفده» پسران بزرگ‌‏اند که برای پدر کار می‌کنند.[9] حفده به معنای داماد هم نقل شده است.[10]

فخر رازی معتقد است؛ مراد از حفده در این آیه باید کسانی باشند که برای مرد از طریق همسرش متولد شده‌اند، به دلیل این‌که فرمود: «وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَزْواجِکُمْ بَنِینَ وَ حَفَدَةً»، پس یاران و کمک‌کارانی که از طریق همسر نباشند، منظور این آیه نیستند.[11]

این تحلیل فخر رازی وابسته به آن است که «حفدةً» در این آیه را مرتبط با «من أزواجکم» بدانیم؛ اما بر اساس تفاسیری که «حفده» را فرزندان همسر نمی‌دانند، «حفده» را باید مستقل از «من أزواجکم» در نظر بگیریم که معنایش به ترتیب، این‌گونه خواهد بود:

الف) خداوند «از طریق همسرانتان» «فرزندان و نوادگانی» برایتان قرار داد.

ب) خداوند «فرزندانی از طزیق همسرانتان» و «کمک‌کارانی» برایتان قرار داد.

[1]. نحل، 72.

[2]. شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، تهرانی، آقا بزرگ، محقق، قصیرعاملی، احمد، ج 6، ص 407، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

[3]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 244، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق.

[4]. همان، ص 243.

[5]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏6، ص 576، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[6]. همان.

[7]. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق، رسولی محلاتی، سید هاشم، ج 3، ص 68، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415ق.

[8]. ر. ک: التبیان فی تفسیر القرآن، ج ‏6، ص 406؛ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج ‏4، ص 124، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، 1404ق.

[9]. بلخی، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق، شحاته، عبدالله محمود، ج ‏2، ص 477، بیروت، دار إحیاء التراث، چاپ اول، 1423ق.

[10]. ر. ک: فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ‏20، ص 245، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.

[11]. همان.