Quran ayələri, rəvayət, filosof, kəlam alimləri və təfsirçilərin açıqlamalarından bu istifadə olur ki, ilahi elm üç cür araşdırılır:[1]

a). Allahın öz zat və sifətinə elmi və Allahın öz zatının tələb etdiyi şeylərə elmi. Bu mərhələyə "elmi zati" deyilir. Bu elm Allahın zatı və zatı sifətlərinə nisbət, dəyişilən deyilir və burda ayənin məqsədi deyil.

b). Məxluqat yaranandan sonra, Allahın məxluqata olan elmi varlıqlar yaranandan sonra, onların kiçik hadisələrinə olan elmi, bu iki tərəfin müqayisəsindən alınan elimdir. Yəni Allah alim və hadisələr məlumdur. İki tərəfli olduğuna görə, bu elm varlıqların dəyişilməsi və müxalifliyinə görə, çoxlu və dəyişilən olur və onların zamana aid olduğuna görə, zamanlıdırlar. Bu elmə "feli elm" deyilir və feli sifətlərdən sayılır. Amma bu müqayisə də burada qəsd olunmur.

c). Varlıqlara və onların kiçik hadisələrinə olan elm, yaranmamışdan öncə. Yəni Allah səma, yer və onların varlıqlarının yaranmasından və hadisələrin yaranmasından qabaq, onların bütün mərhələlərinə və onların necə yaranması və hadisələrinə elmi var.

bu elm ümumi varlıqlardan yuxarı olan bir varlıqda təcəlli ta pıbdır ki, ona "kitabi mubin" ya ummul- kitab deyir və "lövhi məfhuz" və isbat və məhv lövhünə şamil olur. Deməli bu elmin iki hissəsi var. Qeyb hissəsi bə bir hissə zaman keçdikcə hamıya məlum olur. bir hissəsi sabit və dəyişməzdir, o biri hissə is isbat və məhv ola bilər.

deməli kitabi mubundən məqsəd, bu qism[2] ayələrdə, Allahın bütün varlıqlara olan elmidir, onların yaranmasından və onların fəaliyyətindən qabaq. Ənam surəsinin 59- cu ayəsində rətb və yabisdən (hər yaş və quru) məqsəd, bütün o varlıqlardır ki, bir cürə və bir şərtlə, bunların ikisindən birinin qisminə aid olurlar.

Rətb və yabis bir- birinə ziddir. Yəni bütün varlıqlar bunların ikisindən birinin qisminə aid olur. nə bunların ikisinə də və ya heç birinə heç bir varlıq şamil ola bilməz.

Deməi bunların ikisinin birlikdə bir ayədə qeyd olması, varlıq aləminin bütün məxluqlarına işarədir. Ona görə də bunlar üçün xüsusi bir məna təyin olmur, baxmayaraq ki, bəzi rəvayətlərdə[3] bunun üçün misallarda tapılır, məsələn düşmüş uşaq əkin, yabis üçün və hələ götürülməyən isə rətb üçün misal vurulublar, amma onlar nümunə olaraq gətiriliblər.

Amma digər ayələrdə[4] kitabi mubin Quranın özüdür. Allahın varlıqların yaranmasından qabaq onlara olan xüsusi elminin təcəllisi məqsəd deyil. Ayələrin məna və məqsədini müəyyənləşdirmək üçün, qabaqkı və sonrakı ayələrə diqqət etmək lazımdır. Məsələn birinci qisimdə Allahın elminin genişliyinə işarə edir, amma ikinci qisimdə vəhy və ayə nazil etmək və sarlə birgədir.

Amma onların hər ikisində kitabi mubinin lüğəvi mənası eynidir. Yəni aşkar və işıqlı bir kitab ki, onda heç bir xəta və naməlumsuzluq yoxdur.

Mənbələr:

1. Qurani kərim.

2. Misbah Yəzdi, Məhəmməd Təqi, maarifi Quran, cild 1- 3, səh 182- 194

3. Təbatəbayi, Məhəmməd Hüseyn, Əl- mizanın tərcüməsi, sild 7, səh 176- 184- 211- 212- 119- 150- 417

4. Qumi Məşhədi Məhəmməd ibni Məhəmməd Rza, Kənzud- dəqayiq, cild 4, səh 342- 344

5. Təbərisi, Əbu Əli Fəzl ibni Həsən, Məcməul- bəyan, cild 2, səh 311

6. Məkarim Şirazi, Nasir, Təfsiri nümunə, cild 8, 9, 15, 18

7. Təyyib, Seyyid Əbdül- Hüseyn, Ətyəbul- bəyan, səh 91- 92