Please Wait
6602
Гуран нөгтеји-нәзәриндән инсан елә бир варлыгдыр ки, бир тәрәфдән илаһи фитрәтә, диҝәр тәрәфдән исә мадди тәбиәтә маликдир. Илаһи фитрәт ону јүксәк дәрәҹәли мәнәвијјат вә мәрифәтә тәрәф чәкир. Мадди тәбиәти исә инсаны маддијјата, шәһвәтә вә шәр ишләрә сүрүкләјир. Инсанын һәјаты һәмишә онун мадди тәбиәти илә фитрәти арасында мүбаризә сәһнәсидир. Гуран нәзәриндән бу инсан дәјишкән, һалдан-һала дүшән бир варлыгдыр. Әҝәр илаһи фитрәти галиб ҝәлсә, мадди тәбиәти онун бу һиссијјатынын јолунда она хидмәт едәр. Бу һаләтдә инсан артыг һидајәт јолунда гәрар тутмуш вә һагг јолунда гәдәм ҝөтүрмүш олур.
Гуран вә рәвајәт нәзәриндән инсан елә бир варлыгдыр ки, дүнјаја ҝәлдији заман һеч бир аҝаһлығы, билији олмур. Елми олмур амма илаһи фитрәти олур. Һәмин һаләтдә инсанда маддијјат тәрәфә дә мејл олур. Бу аләмә ҝәлдији заман бир тәрәфдән мәрифәт вә мәнәвијјата тәрәф, диҝәр тәрәфдән тәбиәт вә маддијјта тәрәф истигамәтләнмиш олур. Гуранын инсана бахышы беләдир. Јәни, инсанларын мүхтәлиф хүсусијјәтләри архасында ваһид бир батин ҝөрүр.
Исламда инсаншүнаслыг хүсуси шәкилдә тәгдим олунан хүсуси бир нәзәрдир. Инсанын һәгигәти һаггында ики нәзәријјә ирәли сүрүлүр. Әввәл, инсанлар мәдәни, иҹтимаи, игтисади вә сијаси ҹәһәтдән нә гәдәр фәргли олсалар да, ваһид бир ҹөвһәрә маликдирләр. Араларындакы фәрг јалныз, сонрадан вүҹуда ҝәлмиш бәзи просесләрлә бағлыдыр.
Бу нәзәријјәнин мүгабилиндә диҝәр нәзәр дә будур ки, инсанларын мүхтәлиф заман, мәкан вә милләтләр арасында ҹөвһәрләри бир-бириндән фәргләнир.
Биринҹи нәзәријјәни бүтүн милләтләрдә олан динләр, ирфани мәзһәбләр, елм вә фәлсәфә мәктәбләринин мүхтәлиф дәстәләри гәбул едирләр. Буна бахмајараг бу јеҝанә јолун тәфсир вә шәрһиндә јенә дә мүхтәлиф фикир вә нәзәријјәләр ирәли сүрүлмүшдүр.
Икинҹи нәзәријјәни мүасир фәлсәфә тәрәфдарлары гәбул вә иддиа едирләр ки, инсанларын һәгигәти бир мәдәнијјәтдир, амма бу мәдәнијјәтләрин фәргли олмасы инсанларын ҹөвһәриндә дә мүхтәлифлијә сәбәб олуб. Бәзиләри исә “инсан меһвәрлик” вә ја “модерн инсан” нәзәријјәсини ирәли сүрүрләр. Белә ки, ренесанс дөврүндән - диндә ислаһдан сонра инсанын һәгигәтиндә дәјишиклик баш вермиш, инсан ганунчулуғу модерн инсана чеврилмишдир.
Әсл һәгигәтдә инсанын һәјатында дәјишиклик нәтиҹәсиндә мәдәнијјәт вә һәјатын гурулуш вә шәкли дәјишиб. Һалбуки, инсанын һәгигәти, ҹөвһәри вә ондакы мејлләр олдуғу кими сабит вә дәјишмәздир. Ислам нәзәриндә инсанлар һарада јашамасындан, мәдәнијјәт, елм, адәт-әнәнә вә саир ҹәһәтдән мүхтәлиф заман вә мәканлардан асылы олмајараг онларын шәхсијјәт вә ҹөвһәрләри вәһдәт тәшкил едир. Инсанын ваһид шәхсијјәти елә бир ҹәһәтдир ки, һәм Гуран, һәм фәлсәфи бахышлар, һәм тәҹрүби елм вә һәм дә тәбии вә инсан елмләри онун шәхсијјәтинин һәмишә сабит вә дәјишмәз олмасына шәһадәт верир.
Гуран нәзәриндән инсан елә бир варлыгдыр ки, бир тәрәфдән илаһи фитрәтә, диҝәр тәрәфдән исә мадди тәбиәтә маликдир. Илаһи фитрәт ону јүксәк дәрәҹәли мәнәвијјат вә мәрифәтә, мадди тәбиәти исә инсаны маддијјата, шәһвәтә вә шәр ишләрә тәрәф дәвәт едир. Инсанын һәјаты һәмишә онун мадди тәбиәти илә фитрәти арасында мүбаризә сәһнәсидир. Гуран нөгтеји-нәзәриндән бу инсан дәјишкән, бир һаләтдән башга һаләтә дүшән бир варлыгдыр. Әҝәр илаһи фитрәти галиб ҝәлсә, мадди тәбиәти онун бу һиссијјатынын јолунда она хидмәт едәр. Бу һаләтдә инсан о, артыг һидајәт јолунда гәрар тутмуш вә һагг јолунда гәдәм ҝөтүрмүш олур.
Гур`ани-кәримдә инсанлар һаггында бәзән фәзиләт, бәзән дә рәзаләт вә бәјәнилмәмиш сифәт кими мүштәрәк сифәтләр бәјан олунур. Әлбәттә, бүтүн бунларын һеч бири о мәнада дејил ки, һазырда инсанларын һамысы истәр фәзиләт, истәсә дә рәзаләтдән ибарәт олан бу сифәтләрә маликдирләр. Мәгсәд будур ки, инсанда һәм фәзиләт, һәм дә рәзаләт сифәтләри үчүн шәраит вә истедад вардыр. Гуран бујурур ки, инсанын фитрәти илаһидир. (Јә`ни Аллаһа мәһәббәт инсанын тәбиәтиндә јарадылышыда гојулуб.
فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا
“Аллаһын фитри олараг инсанлара вердији динә (үз чевир)”[1],
Диҝәр ајәдә бујурур: “ إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعا
“Һәгигәтән, инсан (сәрвәтә) чох һәрис (тамаһкар вә кәмһөвсәлә) јарадылмышдыр!”[2]
Бир јердә инсанын фәзиләтиндән сөз ачылыр, диҝәр јердә исә онун рәзаләтиндән данышылыр; бир јердә инсанда олан илаһи мәһәббәтдән, диҝәр јердә инсанын һәрислији, тамаһкарлығы, сәбирсизлији вә гүдрәтсизлијиндән сөз ачылыр. Бүтүн бу сөјләниләнләр инсанын анадан доғуланда фәзиләт вә ја рәзаләт сифәтләринә малик олдуғуна дәлаләт етмир. Аллаһ-таала Гуранда инсан һаггында бујурур:
وَاللّهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَیْئاً “
“Аллаһ сизи аналарынызын бәтнләриндән һеч бир шеј билмәдијиниз (дәрк етмәдијиниз) һалда чыхартды.”[3]
Рәвајәтләрдә бәшәр өвладынын илаһи фитрәтлә - пак вә илаһи бир фитрәтдә (товһид фитрәтиндә) доғулдуғу гејд олунур..[4]
Гуран вә Ислам нәзәридән инсан едә бир варлыгдыр ки, дүнјаја ҝәлән заман нә елми олур, нә дә аҝаһлығы, амма илаһи фитрәтдә олур. Һәмчинин, һәмин һалда инсанда маддјјата вә тәбиәтә мејл олур. Бәс инсан бу аләмә ҝәләндә әслиндә бир тәрәфдән аҝаһлыг вә мәрифәти өјрәнир, диҝәр тәрәфдән тәбиәтә вә маддијјата тәрәф мејл едир. Гуранын инсана бахышы беләдир. Јәни, инсанларын мүхтәлиф хүсусијјәтләри архасында ваһид бир батин ҝөрүр.
Фәлсәфи нөгтеји-нәзәрдән дә бу мәсәлә һәмин вәзијјәтдәдир. Мүхтәлиф фәлсәфи мәктәбләр: истәр јунан, истәр Ислам, истәрсә дә мүасир гәрб фәлсәфәсиндә һәмишә инсана јеҝанә бир вәһдәт бахышы илә бахылыб вә инсанда үмуми шәхсијјәт тәсәввүр олунуб. Ола биләр ки, исламда инсана бахыш никбин олсун; бу мәнада ки, инсан фитрәти пак бир фитрәтдир. Диҝәр ҹәһәтдән инсанын фитрәтинә мәсиһилик аләми тәрәфиндән хошаҝәлмәз нәзәр олсун бу мәнада ки, инсан фитрәтдә напак, чиркин вә ҝүнаһкар бир варлыгдыр. Мүхтәлиф фәлсәфә мәктәби вә идеолоҝијаларда инсанын варлығына бахышын фәргли олмасына бахмајараг һамысы инсанын вәһдәт вә шәхсијјәти үзәриндә мүштәрәк фикрә маликдирләр.
Әлавә мүталиә үчүн бах:
1. Меһди Һадәви Теһрани, “Вилајәт вә дәјанәт”, Мүәссеји фәрһәнҝије ханеји хирәд. Гум. Икинҹи чап, 1380 шәмси или.
2. Меһди Һадәви Теһрани, “Етигадлар вә суаллар” Мүәссеји фәрһәнҝије ханеји хирәд. Гум. Икинҹи чап, 1378 шәмси или.