جستجوی پیشرفته
بازدید
18540
آخرین بروزرسانی: 1388/01/23
خلاصه پرسش
نظر اهل سنت در باره مصحف امام علی (ع) چیست؟
پرسش
اطلاعاتی در رابطه با مصحف امام علی (ع) می خواستم و اینکه آیا این مصحف تایید شده از جانب سنی ها هم هست و یا اینکه آنها این مصحف را شبهه دار می دانند ؟ و درصورت شبهه داشتن، شیعه چگونه به آنها پاسخ داده است ؟ لطفا چند کتاب در رابطه با این موضوع معرفی کنید .
پاسخ اجمالی

مراد از مصحف امام علی (ع) قرآنی بود که آن حضرت، پس از وفات رسول خدا(ص) به جمع و تدوین آن همت گماشتند. این مصحف دارای ویژگی های خاصی همچون ترتیب دقیق آیات و سور طبق نزول، مطابق قرائت پیامبر اکرم (ص) (که اصیل ترین قرائت بود)، مشتمل بر تنزیل و تأویل و... بود که این ویژگی ها در مصاحف دیگر وجود نداشت. اصل وجود چنین مصحفی ثابت است؛ از جمله در الطبقات الکبری، محمدبن سعد (م.230هـ.ق)؛ فضائل القرآن،ابن ضریس (م.294هـ.ق)؛ کتاب المصاحف، ابن ابی‌داود (م.316هـ.ق)؛ کتاب الفهرست ، از ابن‌ندیم که از احمدبن جعفر منادی معروف به ابن مُنادی خبر می‌دهد و المصاحف، ابن‌أشته (م.360هـ.ق)؛ حلیه الاولیاء و طبقات الأصفیاء و الاربعین، ابی‌نعیم الاصفهانی (م.430هـ.ق)؛ الإستیعاب فی معرفه الاصحاب، بلکه حجم منابع اهل سنت و اخبار آنها در این زمینه از منابع شیعه بیشتر است.

پاسخ تفصیلی

مراد از مصحف امام علی (ع) قرآنی بود که آن حضرت، پس از وفات رسول خدا(ص) به جمع و تدوین آن همت گماشتند. این مصحف دارای ویژگی های خاصی بود که در مصاحف دیگر وجود نداشت. ازجمله:

1-ترتیب دقیق آیات و سور، طبق نزول آن ها رعایت شده بود یعنی در این مصحف مکی پیش از مدنی آمده و مراحل و سیر تاریخی نزول آیات روشن بود، بدین وسیله سیر تشریع و احکام، مخصوصا مساله ناسخ و منسوخ در قرآن به خوبی به دست می آمد.

2- در این مصحف قرائت آیات، طبق قرائت پیامبر اکرم (ص) که اصیل ترین قرائت بود، ثبت شده بود و هرگز برای اختلاف قرائت در آن راهی نبود بدین ترتیب راه برای فهم محتوا و به دست آوردن تفسیر صحیح آیه هم وار بود این امر اهمیت به سزایی داشت؛ زیرا چه بسا اختلاف قرائت موجب گم راهی مفسر می شود که در آن مصحف هرگونه موجبات گم راهی وجود نداشت.

3- این مصحف مشتمل بر تنزیل و تأویل بود یعنی موارد نزول و مناسبت هایی را که موجب نزول آیات و سوره ها بود، در حاشیه مصحف توضیح داده می شد. این حواشی بهترین وسیله برای فهم معانی قرآن و رفع بسیاری از مبهمات بود و علاوه بر ذکر سبب نزول در حواشی، تأویلاتی نیز وجود داشت این تأویلات برداشت های کلی و جامع از موارد خاص آیات بود که در فهم آیه ها بسیار مؤثر بود امیرمؤمنان (ع) خود می فرماید: برای آنان کتابی فراهم کردم که مشتمل بر تنزیل و تأویل بود[1]

بدون تردید، طبق مدارک و منابع فریقین، اصل وجود چنین مصحفی ثابت است؛ بلکه حجم منابع اهل سنت و اخبار آنها در این زمینه از منابع شیعه بیشتر است.

گزارش این مصحف در منابع امامیه در کتاب سلیم بن قیس[2] الکافی[3]، از ابوجعفر کلینی (م.328هـ.ق)، کتاب التفسیر[4]، (معروف به تفسیر عیاشی) از محمدبن مسعود عیاشی (از دانشمندان قرن چهارم)، الاعتقادات[5] از ابوجعفر صدوق (م.386هـ.ق) ،مناقب آل ابی‌طالب[6] از ابن شهر آشوب مازندرانی (م.588هـ.ق) آمده است. ابن شهرآشوب به چند طریق از اهل سنت و با ذکر چند منبع به این مطلب پرداخته است.[7] تقریباً مضمون گزارش این افراد از اصل وجود این مصحف، یکسان و بدین صورت است: علی(ع) پس از وفات پیغمبرخدا(ص) در خانه نشست و به جمع قرآن همت گماشت.

از جمله منابعی که اهل سنت به ذکر این مصحف تا قرن هشتم پرداخته‌اند عبارت‌اند از:الطبقات الکبری[8] محمدبن سعد (م.230هـ.ق)، فضائل القرآن[9]،ابن ضریس (م.294هـ.ق)، کتاب المصاحف[10]، ابن ابی‌داود (م.316هـ.ق)، کتاب الفهرست[11]، از ابن‌ندیم که از احمدبن جعفر منادی معروف به ابن مُنادی خبر می‌دهد و المصاحف[12]، ابن‌أشته (م.360هـ.ق)، حلیه الاولیاء و طبقات الأصفیاء[13]،و الاربعین[14]، ابی‌نعیم الاصفهانی (م.430هـ.ق)، الإستیعاب فی معرفه الاصحاب[15]، ابن عبدالبِّر(م.463هـ.ق) که از دو طریق نقل کرده است، شواهد التنزیل،[16] حاکم حسکانی (از دانشمندان قرن پنجم) که با چند سند گوناگون گزارش این مصحف را آورده است، مفاتیح الاسرار و مصابیح الأنوار[17]، عبدالکریم شهرستانی (م.548هـ.ق) (وی در میان دانشمندان اهل سنت با تفصیل خبر این مصحف را آورده و از کیفیت تدوین، ارائه مصحف توسط امام به اصحاب در مسجد، عدم پذیرش آنان و احتجاج امام سخن گفته است.) المناقب[18]، خطیب خوارزم (م.568هـ.ق)، التسهیل فی علوم التنزیل[19]، ابن جزی کلبی (م.741هـ.ق) ابن ابی داود گزارش این مصحف را از طریق اشعث بن سوّار آورده و می‌گوید: "یچ کس جز اشعث درباره این مصحف روایت ندارد."[20]

این اظهار نظر بدون تأمل در أسناد خبرِ این مصحف است؛ چون به طور نمونه، ابن ضُرَیس آن را با سندی دیگر ذکر کرده است؛[21] ابن حجر عسقلانی و محمودبن احمد عینی نیز به دلیل انقطاع در سندِ گزارش مصحف، آن را ضعیف می‌شمردند؛[22] لیکن این انقطاع نیز در برخی از سندهاست. طرق دیگری از گزارش این مصحف با سند متصل وجود دارد، از جمله همان طریق ابن ضُرَیس که با سند خود از محمدبن سیرین و وی از عکرمه از امام علی(ع) خبر می‌دهد.[23]

آلوسی بغدادی (م.1270هـ) نیز در این زمینه اظهارنظر کرده است. وی برخی از اسناد روایات در این باره را «موضوع»[24]و «ضعیف»[25] می‌نامد و تنها روایت ابن‌الضریس را صحیح‌السند می‌داند.[26] در آن روایت محمدبن سیرین از عکرمه می‌پرسد:"آیا [امام] علی در آن مصحف آیات را بر طبق نزولشان ترتیب داد؟". با این وصف، آلوسی می‌گوید: مراد از این روایت- آن طور که گفته اند- به خاطر سپردن قرآن در سینه است.[27]

لابد آلوسی می‌خواهد بگوید: امام علی(ع) قرآن را در سینه خود، به صورت ترتیب نزول از بَر کردند!!

افزون بر آن، اساساً شیوه برخورد آلوسی و دیگران با سند این روایات، علمی نیست؛ چون روایاتی که مضمون واحدی را گزارش می‌دهند، براساس اصطلاح «علم درایه» حدیث «متابع» و «شاهد» تلقی می‌شوند؛[28]و این بدین معناست که روایاتی که در این زمینه در نظر آلوسی ضعیف یا موضوع‌اند، چون مضمونشان با مضمون حدیث صحیح‌السند یکسان است به این حدیث صحیح، قوت بیشترین می‌بخشد و به طریق آن استفاضه می‌دهد؛ بنابراین اگر روایات به صورت جداگانه تأویل و یا به خاطر ضعف سند رد شوند، از شیوه پژوهشی در علم درایه بیرون است.

نکته دیگری که در این جا باید یادآور شد آن است که: اساساً تعبیر «جمع قرآن» که در برخی از این روایات مطرح است- هر چند از یک نظر می‌تواند به معنای حفظ در سینه باشد- در این مورد هرگز به معنای از بر کردن در سینه به کار نرفته است؛ چون در شرایطی که بعد از وفات پیامبرخدا(ص) خلیفه تعیین شده بود- به اعتراف خود اهل سنت- امام‌علی(ع) کاری نداشت مگر این که در خانه بنشیند و قرآن را از بَر کند؛ و حتی برخی از اهل سنت همین مطلب را توجیهی بر معارف بی‌شمار امام علی(ع) نسبت به دیگر خلفا به شمار آورده‌اند و می‌گویند:بیشتر مطالب تفسیری در بین خلفای راشدین از [امام] علی کرم‌الله وجهه است؛ چون ایشان تا پایان خلافت عثمان از مقام خلافت بر کنار بود.[29]

هر چند این توجیه، بسیار سست و بی‌بنیان است[30]، این پرسش هم چنان پابرجاست که اگر امام از هر کاری فارغ بود، برای حفظ قرآن در سینه، چه نیازی داشت در خانه بنشیند و سوگند یاد کند بر این که ردا بر دوش نگیرد و...!! به علاوه طبق روایات متواتر از خود اهل سنت در ذیل آیه شریفه *لِنَجْعَلَها لَکُمْ تَذْکِرَهً وَ تَعِیَها أذُنٌ واعِیَهٌ*[31]، از پیامبرخدا(ص) چنین رسیده است.

پیامبرخدا(ص) به [امام]علی- که خدا او را گرامی بدارد- فرمود: من از خدا خواسته‌ام تا تو را مصداق این آیه قرار دهد؛ و از این روست که [امام] علی گفته است: هر چه شنیدم هرگز آن را فراموش نکردم و فراموش نخواهم کرد. [32]

با این ویژگی امام علی(ع)، نه تنها قرآن بلکه همه علومی که حضرت رسول خدا(ص) به ایشان سپرده بودند، در سینه مبارکش محفوظ بوده است و جمع‌آوری قرآن در یک جا نیز- طبق برخی از روایات- بنا به سفارش خود حضرت رسول‌خدا(ص) و نیز برای اقامه ثقلین بوده و قطعاً هیچ کس به اندازه امام علی(ع)، این شایستگی را نداشته است[33] و برفرض که روایت عبدخیر که از قول امام علی(ع) می‌گوید: «نخستین کسی که قرآن را گرد آور ابابکر است.»[34] درست باشد، در تعارض با این روایات قرار می‌گیرد (که به طور مستفیض نخستین گردآورنده قرآن را امام‌علی(ع) می‌داند) و ساقط خواهد بود، چون خبر واحد است[35] و در تعارض با روایات مستفیضه به صورت حدیث «شاذ» در می‌آید.[36]

بنابراین، طبق مدارک فریقین، اصل وجود مصحف امام علی(ع) امری محرز است و جایی برای خدشه در مدارک آن نیست؛[37]،[38] برای آگاهی بیشتر به کتاب های:

1-مصحف علی (ع) و سه مصحف دیگر،نوشته دکتر جعفر نکو نام

2- پژوهشی در مصحف امام علی (ع) و سه مصحف دیگر، نوشته دکتر جعفر نکو نام،مراجعه فرمائید.



[1] محمد جواد بلاغی، آلاء الرحمان، ج1، ص 257. «و لقد جئتهم بالکتاب مشتملا علی التنزیل والتاویل» برگرفته از: سایت اندیشه قم

[2]. سلیم بن قیس، پیشین، ص581-582 و 660 و 665.

[3] . ابوجعفر کلینی، الکافی، کتاب فضل القرآن، ج2، ص633، ح29

[4] . محمدبن مسعود عیاشی، تفسیر عیاشی، ج2، ص307.

[5] .ابوجعفر صدوق، الاعتقادات، ص81.

[6] محمدبن علی بن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج2، ص50-51.

[7] همان، ج2، ص52.

[8] محمدبن سعد، الطبقات الکبری، ج2، ص328.

[9] . محمدبن ایوب بن ضریس، فضائل القرآن، تحقیق عروه بدیر، ص36.

[10] سلیمان بن اشعث، کتاب المصاحف، تصحیح آتور جفری، ص61.

[11] محمدبن اسحاق، کتاب الفهرست، ص31-32.

[12] به نقل از: جلال الدین سیوطی، الاتقان، ج1، ص58.

[13] ابونعیم اصفهانی، حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج1، ص67.

[14] به نقل از: ابن شهرآشوب، همان، ج2، ص50

[15] یوسف بن عبدالبر، الإستیعاب فی معرفه الاصحاب، تحقیق محمدعلی بجاوی، القسم الثالث، ص974

[16] حاکم حسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، ج1، ص36-38.

[17] عبدالکریم شهرستانی، مفاتیح الاسرار و مصابیح الانوار، ج1، ص121.

[18] موفق بن احمد خوارزمی، المناقب، تحقیق محمدمالک محمودی، ص94.

[19] علوم القرآن عند المفسرین، به نقل از: مرکز الثقافه و المعارف القرآنیه، ج1، ص351

[20] سلیمان بن اشعث، کتاب المصاحف، ص16.

[21] محمدبن ایوب بن ضریس، همان، ص36.

[22] ابن حجر عسقلانی، همان، ج9، ص12-13 و نیز ر.ک: محمودبن احمد عینی، عمده القاری (شرح صحیح البخاری)، ج20، ص17

[23] محمدبن ایوب بن ضریس، همان، ص36

[24] روایت از طریق «ابوحیان توحیدی» محمود آلوسی، روح المعانی، ج1، ص41

[25] روایت از طریق «ابن سیرین» همان منبع.

[26] همان.

[27] همان، ج1، ص41

[28] حدیث «متابع» و «شاهد» بیش تر از آن جهت که مؤید مضمون حدیثی دیگر است مورد توجه قرار دارد و صحت سند در آنها زیاد ملحوظ نیست. ر.ک: جلال الدین سیوطی، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، ص202.

[29] جلال الدین سیوطی، الاتقان، ج2، ص187، و ابن عطیه اندلسی، تحقیق محمدعبدالسلام عبدالشافی، ج1 ص13.

[30] چون اولاً: امام علی(ع) در عصر خلافتشان تفسیر آیات و بیان روایات را (به ویژه در خطبه‌ها) از حضرت رسول(ص) ارائه کرده‌اند؛ ثانیاً: عضمان بن عفان، خلیفه‌ی سوم که در عصر خلیفه‌ی اول و دوم از خلافت به دور بود، تنها روایت در تفسیر دارد. ر.ک: علاء الدین علی المتقی الهندی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، فصل فی التفسیر، ج2، ص353.

نیاز به ذکر است تعداد روایات تفسیری در کتاب کنزالعمال که از صحاح ششگانه جمع آوری شده، 544روایت است. از این تعداد حدود 290حدیث از امام علی(ع) و بقیه از دیگر صحابه است. ر.ک: علی متقی هندی، همان.

[31] سوره‌ی الحاقه(69)، آیه‌ی 12.

[32] . ابن جریر طبری، جامع البیان فی تأویل آی القرآن (معروف به تفسیر طبری)، ج29، ص31. بای بررسی بیشتر درباره‌ی اسناد و مدارک این حدیث؛ ر.ک: احمدبن یحیی البلاذری، انساب الاشراف، تحقیق شیخ محمدباقر محمودی، ج1، ص34، انّ النبی(ص) قال لعلی- کرم الله وجهه- إنّی دعوت الله تعالی أن یجعلها أذنک یا علی و قال علی کرم الله وجهه: فما سمعت شیئاً فنسیته و ما کان لی أن أنسی؛

[33] چون امام علی در شهر دانش پیامبرخداست و هیچ کس از پیشینیان و پسینیان از ایشان در دانش پیشی نگرفته است و خودش نیز فرمود: «به خدا سوگند هیچ آیه‌ای فرود نیامد، جز آن که می‌دانم درباره‌ی چه و در کجا بوده و در مورد چه کسی است.» مرحوم سیدعبدالحسین شرف‌الدین در کتاب پرارج المراجعات به این احادیث استناد کرده و محقق کتاب، یعنی شیخ حسین الراضی نیز در الهوامش التحقیقیه به پیوست کتاب، مدارک و طرق آنها را آورده است. ر.ک: حسین الراضی، الهوامش التحقیقیقه ملحق کتاب المراجعات، ص425-431.

[34] ابن ابی داود، کتاب المصاحف، ج2، ص338.

[35] هر چند ابن ابی داود این حدیث را از پنج طریق ذکر می‌کند؛ لیکن طریق همه‌ی آنها به سفیان، از سدی، از عبدخیر، از امام علی(ع) می‌رسد و از این رو حدیثی واحد خواهد بود.

[36] «حدیث شاذ» خبری صحیح است که با راجح‌تر از خود معارض باشد؛ هم چنین متن این حدیث با واقعیات تاریحی نیز ناسازگار است؛ چون پیش از جمع‌آوری مصحف توسط زیدبن‌ثابت، دیگران نیز مانند ابن‌مسعود، ابی بن کعب و... برای خود مصحفی داشته‌اند.

[37] برای توضیح بیشتر درباره‌ی بررسی أسناد مصحف امام علی (ع) ر.ک: مجله‌ی مقالات و بررسی‌ها (دانشکده الهیات دانشگاه تهران)، نگارنده، «بررسی و نقد أسناد مصحف امام علی (ع) در منابع فریقین»، دفتر68، ص23-45

[38] آیا اصل وجود مصحف امام علی(ع) به وسیله‌ی منابع فریقین قابل اثبات است؟

ترجمه پرسش در سایر زبانها
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

  • تعداد فرزندان حضرت علی (ع)، و نام ایشان و نام مادران آنان چه بوده است؟
    774760 معصومین 1387/06/05
    شیخ مفید در کتاب ارشاد تعداد آنها را 27 تن از دختر و پسر دانسته و پس از آن گفته است: عده‏ای از علمای شیعه گویند که فاطمه پس از وفات پیامبر (ص) جنینی که پیامبر او را محسن نامیده بود سقط کرد. بنابر قول این عده، فرزندان آن حضرت ...
  • معنای ذکر «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» چیست و این ذکر چه آثار و برکاتی دارد؟
    747784 حدیث 1396/06/14
    «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ»؛ یعنی هیچ نیرو و توانى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و بزرگ نیست‏. واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش،[1] و «قوّة» به معنای استطاعت و توانایی است.[2] بنابر ...
  • آیا خداوند به نفرینی که از دل شکسته باشد، توجه می کند؟ یا فقط دعاهای مثبت را اجابت می کند؟
    668905 Practical 1390/07/12
    نفرین در آموزه های دینی ما مسئله ای شناخته شده است، چنان که در آیات و روایات آمده است: "بریده باد هر دو دست ابو لهب"؛ "از نفرین مظلوم بترسید که نفرین مظلوم به آسمان می رود". و... . منتها همان گونه که دعا برای استجابت، نیازمند شرایط است، ...
  • حکم زنا با زن شوهردار چیست؟
    653383 Laws and Jurisprudence 1387/05/23
    زنا خصوصا با زن شوهر دار یکی از گناهان بسیار زشت و بزرگ به شمار می آید ولی بزرگی خداوند و وسعت مهربانی او به حدی است، که اگر گنهکاری که مرتکب چنین عمل زشت و شنیعی شده واقعا از کردۀ خود پشیمان باشد و تصمیم جدی ...
  • عقیقه و احکام و شرایط آن چیست؟
    645455 Practical 1391/02/11
    عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها. پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمی‌کند. بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه می‌شود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی ...
  • آیا کاشت ناخن مانع غسل و وضو است؟
    592177 Laws and Jurisprudence 1387/12/04
    در غسل و وضو، باید آب به اعضای بدن برسد و ایجاد مانعی در بدن که رفع آن مشکل یا غیر ممکن است، جایز نیست، مگر در صورتی که ضرورتی آن را اقتضا کند و یا غرض عقلائی مشروعی در این امر وجود داشته باشد.در هر حال، اگر مانعی ...
  • فضیلت و آداب و شرایط نماز جمعه چیست؟ و به چه صورت خوانده می‌شود؟
    578785 نماز جمعه 1389/09/10
    در مورد جایگاه و فضیلتش نماز جمعه همین بس که سوره‌ای از قرآن به نامش می‌باشد.نماز جمعه یک از عباداتی است که به جماعت خوانده می‌شود. این نماز دو خطبه دارد که با حمد و ثنای الهی شروع می‌شود و امام جمعه در این خطبه‌ها باید مردم را به تقوای ...
  • آیا ارتباط انسان با جن ممکن است؟
    562520 جن 1386/02/01
    قرآن مجید وجود جن را تصدیق کرده و ویژگی‌‏های زیر را برای او برمی‌شمارد:جن موجودی است که از آتش آفریده شد، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است.[1]دارای علم، ادراک، تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال ...
  • اصول و فروع دین را نام برده و مختصراً توضیح دهید؟
    562432 Laws and Jurisprudence 1387/09/23
     دسته بندی اصول دین و فروع دین به این شکلی که در میان ما متداول است از احادیث و روایات ائمه (ع) اخذ نشده است؛ بلکه دانشمندان علوم دینی معارف دینی را به این صورت دسته بندی کردند. تاریخ بحث ها در باره به نیمه دوم قرن اول هجری باز ...
  • می خواهم دعا کنم همسرم در زندگی مطیع من باشد آیا در این زمینه دعایی از اهل بیت (ع) به ما رسیده است؟
    557011 Practical 1389/02/22
    دعاها، لازم نیست حتماً به زبان عربى خوانده شوند؛ هرچند به عربی بهتر است، حتى دعا در نماز به زبان فارسى جایز است.نکته مهم تر این که انسان باید شرایط دیگر تأثیر گذاری دعا ...