جستجوی پیشرفته
بازدید
8790
آخرین بروزرسانی: 1395/12/03
خلاصه پرسش
اصطلاح «ایهام» در دانش بدیع به چه معنا است؟ آیا این صنعت در قرآن کریم نیز مورد استفاده قرار گرفته است؟ اگر آری، چند نمونه ذکر نمایید.
پرسش
یکی از آرایه‌های ادبی «ایهام» است؛ آیا چنین چیزی در قرآن به‌کار رفته است؟
پاسخ اجمالی
آرایه «ایهام» یا «توریه» از پر کاربردترین صنعت‌ها در دانش بدیع است. ایهام (به وهم و گمان افکندن) یا توریه (پوشانیدن و در پرده سخن گفتن) از روش‌هایی است که سخن‌گفتن را جذاب و شیرین می‌نماید؛ بدین‌سان که در کلام، واژه‌ای آورده می‌شود که دارای دو معنا است: یکی معنای نزدیک که دلالت لفظ بر آن آشکار بوده و دیگری معنای دور که دلالت لفظ بر آن پنهان است. گوینده یا نویسنده به خاطر قرینه‌ای نهان، معنای دور را قصد می‌کند، امّا آن‌را با معنای نزدیک می‌پوشاند؛ به طوری که در نخستین برخورد، شنونده یا خواننده، همان معنای نزدیک را مقصود واقعی متکلم می‌پندارد![1]
معانی نهفته در سخن؛ گاه معنای حقیقی است و در لغت، واژه به طور مشترک برای هر دو وضع شده است و گاه یکی حقیقی و دیگری مجازی است و در برخی موارد ممکن است هر دو معنا هم اراده شود.
در ایهام گاه چند معنای برآمده از سخن، مقصود گوینده است و گاه از دو معنای دور و نزدیک، که معنای نزدیک، مقصود گوینده و معنای دور، معنای ایهامی است؛ گاه نیز محور ایهام به گونه‌ای است که یادآور معنا و نکته‌ای دیگر می‌باشد.[2]
ایهام بر چند گونه است: ایهام واژگانی، ایهام ساختاری، ایهام واژگانی ساختاری و چند گونه‌خوانی و مانند آن. ایهام واژگانی برخاسته از کاربرد واژه یا ترکیب چند معنایی است، اما گاه ساخت و بافت سخن به گونه‌ای است که می‌توان
آن‌را به چند گونه درست سازه‌بندی نموده و ساختاری چندگانه برای آن در نظر گرفت.
کاربردهای ایهام در قرآن
ما معتقدیم که آیات قرآن کریم علاوه بر معنای ظاهری می‌توانند چندین لایه معنایی دیگر نیز داشته باشند و در همین راستا، صنعت ایهام می‌تواند در این کتاب مقدس کاربرد قابل ملاحظه‌ای داشته باشد.
کاربرد ایهام در قرآن کریم فراتر از نمونه‌هایی است که در ذیل یاد می‌شود، ولی به جهت اختصار در این بخش به سه نمونه اکتفا می‌شود:
1. «یطُوفُ عَلَیهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُون ».[3] در معنای «مخلّدون» دو وجه وجود دارد:
الف. از خلود به معنای دوام و جاودان بودن باشد، بنابر این وجه، تفسیرش چنین می‌شود که آن پسران بهشتی جاودانند و مرگ و فنا به آنان راه ندارد و نیز دگرگونی در حالشان پیدا نمی‌شود و همیشه به همان صورت کم سن و سال باقی ‌مانده و از طراوتشان کاسته نمی‌شود.
ب. این کلمه از «خَلَده»(حلقه‌ای که در گوش گذاشته می‌شود) گرفته شده باشد. بر پایه این دیدگاه معنا چنین است: بر گرد آنان پسرانی می‌گردند که در گوششان حلقه نهاده شده است.[4]
برخی معنای دوم را مقصود آیه می‌دانند اما معتقدند که این نوعی از ایهام است که شنونده و بیننده در نگاه اول گمان می‌برد که مخّلدون از خلود و جاودانگی گرفته شده است.[5]
با این وجود، هر دو معنا نیز می‌تواند منظور قرآن کریم باشد که این نیز نوع دیگری از ایهام است.
2. «وَ یدْخِلُهُمُ الْجَنَّةَ عَرَّفَها لَهُمْ»؛[6] چند معنا برای عبارت «عرّفها لهم» از سوی مفسران ارائه شده است؛ از جمله:
الف. خداوند آن بهشت را برای آنان شناسانده و توصیف کرده است و هرکس منزل و مأوای خود را در آن‌جا به خوبی می‌شناسد.
ب. «عرّفها لهم» از عَرْف به معنای طیب و بوی خوش باشد. گفته می‌شود «طعام مُعرَّف»؛ یعنی خوشبو و معنا آن می‌شود که خداوند بهشت را برای آنان خوشبو کرده است.
ج. خداوند بارها آن بهشت را در کتابش معرفی کرده است، پس دیگر نیازی به توصیف آن نیست.[7]
بنابر وجوه یاد شده، آیه کریمه به چند معنا ایهام دارد و تمامی یا بخشی از آنها می‌تواند مقصود باشد.
3. نزدیک‌ترین شکل بیانی به ایهام بدیعی، کنایه است گاه به استعمالات ایهامی، در عرف کنایه نیز می‌گویند. کنایه آن است که گوینده به جای آن‌که به صراحت از چیزی یاد کند، یکی از لوازمی که معادل آن است را آورده تا از آن طریق، مفهوم مورد نظر خود را بیان کند. به طور مثال در آیه «وَ لا تَجْعَلْ یدَکَ مَغْلُولَةً إِلى‏ عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً»[8] می‌بینیم که قرآن کریم در نکوهش بخل می‌فرماید: دست بسته مباش و در توصیه به خودداری از بذل و بخشش بی‌اندازه بیان می‌دارد: دستانت را به تمامی باز مکن![9]
بنابراین، ایهام صرف یک آرایه لفظی نیست که دانستن آن شناخت یکی از زیبایی‌های قرآن باشد، بلکه کارکردهای مهمی دارد و به عنوان قاعده‌ای مهم و بنیادی در فهم و تفسیر کتاب الهی کارامد و کارساز است.[10]
 

[1]. حموی، ابن حجه، خزانة الأدب و غایة الإرب، ج 2، ص 40، صیدا، بیروت، المکتبی العصریه، 1426ق؛ سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج 2، ص 152، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، 1421ق؛ مطلوب، احمد، معجم مصطلحات البلاغیة و تطوّرها، ص 217 – 219 و 433 – 435، بیروت، مکتبة لبنان، ناشرون، 2000ق.
[2]. راستگو، سیدمحمد، ایهام در شعر فارسی، ص 13 – 14، تهران، سروش، 1379ش.
[3]. واقعه، 17.
[4]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 9، ص 361، بیروت، اعلمی، 1415ق؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، ج 10، ص 393، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1417ق.
[5]. زرکشی، بدرالدین، البرهان فی علوم القرآن، ج 2، ص 445، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
[6]. محمد، 6.
[7]. ر. ک: مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 9، ص 163؛ التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، ج 10، ص 41 – 42؛ البرهان فی علوم القرآن، ج 3، ص 445.
[8]. «هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن، [و ترک انفاق و بخشش منما] و بیش از حدّ [نیز] دست خود را مگشاى، تا مورد سرزنش قرار گیرى و از کار فرومانى»؛ اسراء، 29.
[9]. ر. ک: میدانی، عبدالرحمن حسن حنبکه، البلاغة العربیة، ج 2، ص 135 و 143، دمشق، دار القلم، 1416ق.
[10]. ر. ک: خرقانی، حسن، جستاری در باب ایهام و آرایه‌های ایهام آمیز در قرآن کریم، آموزه‌های قرآنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شماره 12، زمستان 1389ش، ص 23 – 48؛ حسن زاده، حمید، آرایه ایهام در آیات قرآن، مجله: پیام جاویدان، پاییز 1384، شماره 8، ص 135 تا 144.
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

  • تعداد فرزندان حضرت علی (ع)، و نام ایشان و نام مادران آنان چه بوده است؟
    793911 معصومین 1387/06/05
    شیخ مفید در کتاب ارشاد تعداد آنها را 27 تن از دختر و پسر دانسته و پس از آن گفته است: عده‏ای از علمای شیعه گویند که فاطمه پس از وفات پیامبر (ص) جنینی که پیامبر او را محسن نامیده بود سقط کرد. بنابر قول این عده، فرزندان آن حضرت ...
  • معنای ذکر «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» چیست و این ذکر چه آثار و برکاتی دارد؟
    757585 حدیث 1396/06/14
    «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ»؛ یعنی هیچ نیرو و توانى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و بزرگ نیست‏. واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش،[1] و «قوّة» به معنای استطاعت و توانایی است.[2] بنابر ...
  • آیا خداوند به نفرینی که از دل شکسته باشد، توجه می کند؟ یا فقط دعاهای مثبت را اجابت می کند؟
    681395 Practical 1390/07/12
    نفرین در آموزه های دینی ما مسئله ای شناخته شده است، چنان که در آیات و روایات آمده است: "بریده باد هر دو دست ابو لهب"؛ "از نفرین مظلوم بترسید که نفرین مظلوم به آسمان می رود". و... . منتها همان گونه که دعا برای استجابت، نیازمند شرایط است، ...
  • حکم زنا با زن شوهردار چیست؟
    659577 Laws and Jurisprudence 1387/05/23
    زنا خصوصا با زن شوهر دار یکی از گناهان بسیار زشت و بزرگ به شمار می آید ولی بزرگی خداوند و وسعت مهربانی او به حدی است، که اگر گنهکاری که مرتکب چنین عمل زشت و شنیعی شده واقعا از کردۀ خود پشیمان باشد و ...
  • عقیقه و احکام و شرایط آن چیست؟
    649109 Practical 1391/02/11
    عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها. پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمی‌کند. بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه می‌شود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی ...
  • آیا کاشت ناخن مانع غسل و وضو است؟
    601155 Laws and Jurisprudence 1387/12/04
    در غسل و وضو، باید آب به اعضای بدن برسد و ایجاد مانعی در بدن که رفع آن مشکل یا غیر ممکن است، جایز نیست، مگر در صورتی که ضرورتی آن را اقتضا کند و یا غرض عقلائی مشروعی در این امر وجود داشته باشد.در هر حال، اگر مانعی ...
  • فضیلت و آداب و شرایط نماز جمعه چیست؟ و به چه صورت خوانده می‌شود؟
    580287 نماز جمعه 1389/09/10
    در مورد جایگاه و فضیلتش نماز جمعه همین بس که سوره‌ای از قرآن به نامش می‌باشد.نماز جمعه یک از عباداتی است که به جماعت خوانده می‌شود. این نماز دو خطبه دارد که با حمد و ثنای الهی شروع می‌شود و امام جمعه در این خطبه‌ها باید مردم را به تقوای ...
  • آیا ارتباط انسان با جن ممکن است؟
    565114 جن 1386/02/01
    قرآن مجید وجود جن را تصدیق کرده و ویژگی‌‏های زیر را برای او برمی‌شمارد:جن موجودی است که از آتش آفریده شد، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است.[1]دارای علم، ادراک، تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال ...
  • اصول و فروع دین را نام برده و مختصراً توضیح دهید؟
    564405 Laws and Jurisprudence 1387/09/23
     دسته بندی اصول دین و فروع دین به این شکلی که در میان ما متداول است از احادیث و روایات ائمه (ع) اخذ نشده است؛ بلکه دانشمندان علوم دینی معارف دینی را به این صورت دسته بندی کردند. تاریخ بحث ها در باره به نیمه دوم قرن اول هجری باز ...
  • طبق فتوای رهبر، نماز مغرب و عشا چه زمانی قضا می شود؟
    562052 Laws and Jurisprudence 1385/10/20
    پاسخ دفتر مقام معظم رهبری: آخر وقت نماز مغرب و عشا نصف شب شرعى است (15/11 ساعت بعد از  ظهر شرعی) و احتیاط آن است که اگر تا آن موقع نماز را نخوانده است، تا طلوع فجر به قصد ما فى‌الذمّه[1] به­جا ­آورد و پس از آن نماز قضا مى‌شود