جستجوی پیشرفته
بازدید
5173
آخرین بروزرسانی: 1397/08/01
خلاصه پرسش
آیا رفتاری که قبعثری در مقابل تهدید حجاج بن یوسف انجام داد، می‌تواند الگویی باشد که سخن دیگران را حمل بر صحّت کنیم؟
پرسش
با توجه به داستان قبعثری و حجاج بن یوسف، آیا امکان ندارد در روزگار امروز دیگران از مال و وقت و آبروی انسان به شدت سوء استفاده کنند؟ و انسان را با ظاهر اسلامی ولی منافقانه فریب دهند؟ علامه مجلسی می‌فرماید «باید» در شنیدن «هر» گفتاری که ظاهر آن نادرست است، حمل بر صحت کرد، و دلیل گفتارشان را عاقبت قبعثری می‌دانند، در حالی‌که علی الظاهر قبعثری از باب تقیه و رهایی از حاکم ظالم این‌گونه «فیلم» بازی کرده تا «جانش» را نجات دهد!
پاسخ اجمالی
ابتدا باید گفت؛ «حمل به صحّت» و «بازی با کلمات برای نجات خود» دو موضوع جدا از هم می‌باشند و آنچه در داستان قبعثری آمده از نوع دوم است.
با ذکر این نکته به گزارش این داستان می‌پردازیم.
حجّاج بن یوسف ثقفی[1] قبعثری و یا غضبان بن قَبَعْثَرى را تهدید کرد و گفت: «لأحملنّک علی الادهم»؛ تو را به زنجیر سیاه می‌کشم![2]
[قبعثری، مقصود حجاج را به خوبی درک کرده بود و می‌دانست که او را به زندان تهدید می‌کند، ولی برای رهایی از خطر، چنین وانمود کرد که از واژه مشترک «ادهم»، اسب سیاه را فهمیده و نه زنجیر سیاه! به همین جهت در جواب گفت: «مثل الامیر یحمل علی الأدهم و الأشهب»؛ البته [شخص مقتدر و صاحب مقامی] مانند امیر باید افراد را با اسب سیاه و سفید روانه نماید!
حجاج، [برای توضیح مقصود خود] گفت: «مرادم از واژه ادهم، حدید(آهن) است».
قبعثری دوباره تغافل کرد و «آهن» که معنای مورد نظر حجاج از واژه «حدید» بود را نادیده گرفته و چنان وانمود کرد که گویا مراد حجاج، معنای دیگر واژه «حدید» بوده و گویا او قرار است اسبی «تندرو» را به او هدیه دهد؛ از این‌رو گفت: «لأن یکون حدیدا خیر من أن یکون بلیدا»؛ اگر آن اسب، اسبی تندرو باشد بهتر از آن است که کندرو باشد.[3]
گفته‌اند: سبب این تهدید آن بود که؛ به حجّاج خبر رسیده بود که روزی قبعثرى با شنیدن نام حجّاج گفت: «خدایا! چهره‌اش را سیاه گردان، گردنش را قطع کن و از خونش به من بنوشان». حجّاج از او پرسید که ماجرای این لعن و نفرین چه بود؟ قبعثری هم پاسخ داد: قصدم انگور بود!(یعنی انگور را بعد از رسیده شدن از درخت جدا و آن‌را به من بنوشان!). حجّاج با شنیدن این سخنان، همان اسب توصیف شده را به او هدیه داد.[4]
قبعثرى با بازی با کلمات تهدید را به وعده تبدیل کرد و به حجاج یادآورى کرد که وعده نیک دادن برایش سزاوارتر از تهدیدکردن است‏.[5]
دانشمندان علم بیان و معانی، این نمونه را برای جایی مورد استشهاد قرار می‌دهند که کسی بخواهد سخن مخاطب را برخلاف آنچه انتظار می‌کشد، حمل نماید.[6]
تمام این ماجرا، بازی با کلمات بود، نه حمل بر صحت کلمات حجاج! حمل بر صحت کلمات ستمگران جائر، موضوعی پسندیده نیست. آنچه توصیه شده آن است که سخن برادرت را حمل بر صحت کن!
بى‏تردید گمان بد نسبت به دیگران، شخص را به بى‏اعتنایى و اهانت‏ورزى و سستى در اداى حقوق برادران دینى مى‏کشاند، و موجب مى‏شود که شخص خود را از آنان برتر بیابد و به ایشان به دیده حقارت بنگرد. بدین ترتیب رشته‏هاى پیوند اجتماعى بریده مى‏شود و رنگ برادرى زدوده مى‏گردد.[7] امام على(ع) می‌فرماید: «کار برادر دینی‌ات را به بهترین و نیکوترین وجه توجیه کن ... ؛ و به سخنى که از دهان برادرت بیرون می‌آید، و می‌توانى برداشت درستی از آن داشته باشی، هرگز نباید گمان بد ببرى».[8]
اما حمل بر صحت کردن را نباید به تمام موارد سرایت داد، بلکه تنها در جامعه‌ای نسبتاً سالم باید حسن ظنّ داشت؛ حسن ظن در شرایطى درست است که در جامعه، صلاح بر فساد غالب باشد، ولى در اجتماعى که فساد بر صلاح غلبه دارد، خوش‌بینى و حمل بر صحّت بی‌مورد است. چنان‌که امام کاظم(ع) می‌فرماید: «آن هنگام که ستم بر حقّ چیره و بیشتر شد براى هیچ‌کس جایز نباشد که به کسى گمان نیک داشته باشد تا آن زمان که به نیکى او آگاهى یابد».[9]  البته باید دانست که در زمان غلبه فساد بر صلاح، گر چه خوش‌بینى ساده اندیشى است ولى بدگمانى نیز روا نمی‌باشد. به عبارت دیگر، در این‌گونه شرایط هر چند نمی‌توان بدون دلیل به مردم اعتماد کرد ولى به صرف ظنّ و گمان نیز نمی‌توان کسى را محکوم ساخت.[10]‏ پس، در این‌گونه موارد باید از هر دو جهت احتیاط را از دست نداد: چه در مقام قضاوت و داورى و چه در مقام اعتماد به مردم، و خلاصه بدون تحقیق و بررسى هیچ‌گونه اقدامى نباید کرد.
 

[1]. حجّاج پسر یوسف ثقفى است که کارگزار عبدالملک بن مروان و پس از او ولید در عراق و خراسان بود، و به شدّت مؤاخذه می‌کرد و سنگدل بود تا آن‌که در جور و ستمش ضرب‌المثل گشت و در سال 95 هجری قمری درگذشت. ر. ک: بلاذری، أحمد بن یحیى‏، أنساب ‏الأشراف، ج ‏13، ص 352 – 353، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1417ق.
[2]. با این‌که «ادهم» را به اسب سیاه نیز اطلاق نموده‌اند؛ ر. ک: فرهنگ عمید. 
[3]. ابن حجه، تقى الدین بن على‏، خزانة الأدب و غایة الأرب، ج ‏2، ص 270، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، بی‌تا؛ سکاکى، یوسف بن ابى بکر، مفتاح العلوم، ص 436، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، بی‌تا؛ تفتازانى، مسعود بن عمر، مختصر المعانی، ص 80، قم، دار الفکر، چاپ سوم، 1376ش؛ مجلسى، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج ‏11، ص 16، تهران،  دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم‏، 1404ق.
[4]. دسوقى، محمد، حاشیة الدسوقی على مختصر المعانی، ج ‏1، ص 739، بیروت، المکتبة العصریة، چاپ اول، بی‌تا.
[5]. عرفان، حسن‏، ترجمه و شرح جواهر البلاغة، ج ‏2، ص 308، قم، بلاغت‏، چاپ دهم، 1388ش.
[6]. محمدى بامیانى، غلامعلى‏، دروس فی البلاغة (شرح مختصر المعانی)، ج ‏2، ص 65 – 66، بیروت،  مؤسسة البلاغ‏، چاپ اول؛ ترجمه و شرح جواهر البلاغة، ج ‏2، ص 308.
[7].  دلشاد تهرانى، مصطفى‏، سیره نبوى(منطق عملى)، ج ‏2، ص 605، تهران، دریا، چاپ دوم‏، 1383ش.
[8]. کلینى، محمد بن یعقوب‏، کافی، ج ‏2، ص 362، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم‏، 1407ق. 
[9]. ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، تحف العقول، ص 409، قم، دفتر نشر اسلامی، چاپ دوم‏، 1404ق.
[10]. مهدوى کنى، محمد رضا، نقطه‌هاى آغاز در اخلاق عملى، ص 178، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى‏،  چاپ هفتم‏، 1384ش. 
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

  • تعداد فرزندان حضرت علی (ع)، و نام ایشان و نام مادران آنان چه بوده است؟
    793397 معصومین 1387/06/05
    شیخ مفید در کتاب ارشاد تعداد آنها را 27 تن از دختر و پسر دانسته و پس از آن گفته است: عده‏ای از علمای شیعه گویند که فاطمه پس از وفات پیامبر (ص) جنینی که پیامبر او را محسن نامیده بود سقط کرد. بنابر قول این عده، فرزندان آن حضرت ...
  • معنای ذکر «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» چیست و این ذکر چه آثار و برکاتی دارد؟
    757138 حدیث 1396/06/14
    «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ»؛ یعنی هیچ نیرو و توانى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و بزرگ نیست‏. واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش،[1] و «قوّة» به معنای استطاعت و توانایی است.[2] بنابر ...
  • آیا خداوند به نفرینی که از دل شکسته باشد، توجه می کند؟ یا فقط دعاهای مثبت را اجابت می کند؟
    680935 Practical 1390/07/12
    نفرین در آموزه های دینی ما مسئله ای شناخته شده است، چنان که در آیات و روایات آمده است: "بریده باد هر دو دست ابو لهب"؛ "از نفرین مظلوم بترسید که نفرین مظلوم به آسمان می رود". و... . منتها همان گونه که دعا برای استجابت، نیازمند شرایط است، ...
  • حکم زنا با زن شوهردار چیست؟
    659345 Laws and Jurisprudence 1387/05/23
    زنا خصوصا با زن شوهر دار یکی از گناهان بسیار زشت و بزرگ به شمار می آید ولی بزرگی خداوند و وسعت مهربانی او به حدی است، که اگر گنهکاری که مرتکب چنین عمل زشت و شنیعی شده واقعا از کردۀ خود پشیمان باشد و ...
  • عقیقه و احکام و شرایط آن چیست؟
    648885 Practical 1391/02/11
    عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها. پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمی‌کند. بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه می‌شود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی ...
  • آیا کاشت ناخن مانع غسل و وضو است؟
    600828 Laws and Jurisprudence 1387/12/04
    در غسل و وضو، باید آب به اعضای بدن برسد و ایجاد مانعی در بدن که رفع آن مشکل یا غیر ممکن است، جایز نیست، مگر در صورتی که ضرورتی آن را اقتضا کند و یا غرض عقلائی مشروعی در این امر وجود داشته باشد.در هر حال، اگر مانعی ...
  • فضیلت و آداب و شرایط نماز جمعه چیست؟ و به چه صورت خوانده می‌شود؟
    580189 نماز جمعه 1389/09/10
    در مورد جایگاه و فضیلتش نماز جمعه همین بس که سوره‌ای از قرآن به نامش می‌باشد.نماز جمعه یک از عباداتی است که به جماعت خوانده می‌شود. این نماز دو خطبه دارد که با حمد و ثنای الهی شروع می‌شود و امام جمعه در این خطبه‌ها باید مردم را به تقوای ...
  • آیا ارتباط انسان با جن ممکن است؟
    565023 جن 1386/02/01
    قرآن مجید وجود جن را تصدیق کرده و ویژگی‌‏های زیر را برای او برمی‌شمارد:جن موجودی است که از آتش آفریده شد، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است.[1]دارای علم، ادراک، تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال ...
  • اصول و فروع دین را نام برده و مختصراً توضیح دهید؟
    564300 Laws and Jurisprudence 1387/09/23
     دسته بندی اصول دین و فروع دین به این شکلی که در میان ما متداول است از احادیث و روایات ائمه (ع) اخذ نشده است؛ بلکه دانشمندان علوم دینی معارف دینی را به این صورت دسته بندی کردند. تاریخ بحث ها در باره به نیمه دوم قرن اول هجری باز ...
  • طبق فتوای رهبر، نماز مغرب و عشا چه زمانی قضا می شود؟
    559870 Laws and Jurisprudence 1385/10/20
    پاسخ دفتر مقام معظم رهبری: آخر وقت نماز مغرب و عشا نصف شب شرعى است (15/11 ساعت بعد از  ظهر شرعی) و احتیاط آن است که اگر تا آن موقع نماز را نخوانده است، تا طلوع فجر به قصد ما فى‌الذمّه[1] به­جا ­آورد و پس از آن نماز قضا مى‌شود