جستجوی پیشرفته
بازدید
40836
آخرین بروزرسانی: 1398/06/06
خلاصه پرسش
مفاهیم «بداء»، «لوح محفوظ»، «کتاب مبین» و «لوح محو و اثبات» به چه معنا است؟
پرسش
مفاهیم «بداء»، «لوح محفوظ»، «کتاب مبین» و «لوح محو و اثبات» به چه معنا است؟
پاسخ اجمالی

«بداء» در لغت به معناى ظهور بعد از خفا است و در قرآن نیز به همین معناى لغوى نیز استعمال شده است: «و بدا لهم من الله ما لم یکونوا یحتسبون». و در اصطلاح بعضی از علما، بداى در تکوین، نظیر نسخ در تشریع است، و به معناى جدید شدن «رأى» است. باید دانست که بدا و نسخ واقعى از ناحیه خداوند محال است؛ چون لازمه آنها، مسبوق شدن علم خدا به جهل است و خداوند منزّه از جهل است. چنانچه امام صادق(ع) فرمودند: «إنّ الله لَم یَبدُ له من جهل»؛ همانا خداوند بدایى به خاطر جهل برایش نیست. و آنچه در مورد خداوند قابل تصور است، بدا و نسخ ظاهرى است؛ یعنى پدیدار ساختن امرى براى مردم که در گذشته بر ایشان پنهان بوده است که این امر را خداوند از ازل می‌دانسته و از همان آغاز به همین شکل جدید که پدیدار گشته مقدّر داشته است، ولى به جهت مصلحتى که مقام تکلیف آن‌را ایجاب می‌کرد براى مدتى آن‌را از مردم مخفى داشته و سپس در موقع خود آشکار نموده است و این معنا معقول و پذیرفته است. آیه شریفه: «لِکُلِّ أَجل کِتابٌ. یمحو الله ما یشاءُ و یُثبِت و عِندهُ أُمُّ الکتابِ»؛ براى هر زمان و دوره‌اى کتاب [و قانون] است. خداوند هر چه را بخواهد محو یا اثبات می‌کند و اُم الکتاب تنها نزد او است، صریح‌ترین آیه در رابطه با شأن تغییر در تقدیر؛ یعنى بدا است، چون علم خداوند، آن‌گونه که امام صادق(ع) فرموده‌اند دو گونه است: «علم مکنون و مخزون که جز خودش کسى نمی‌داند که خود بدا [نشأت گرفته] از آن علم است، دیگرى علمى که به فرشتگان و انبیا آموخته است و ما نیز بدان آگاهیم». بنابر این علمى که «بدا» از آن نشأت می‌گیرد، لوح محفوظ است و علمى که بدا بدان تعلق می‌گیرد «لوح محو و اثبات» است. حال ببینیم مقصود از لوح محفوظ و محو و اثبات چیست.

مقصود از لوح محفوظ (ام الکتاب) همان علم ازلى الهی است که مقدّرات در آن ثابت و غیر قابل تغییر است. بنا به گفته بسیارى از مفسران، لوح محفوظ و کتاب مبین یکى هستند؛ چون کتاب مبین همان مقام علم پروردگار است، و در آیه شریفه است که «در زمین و آسمان چیزى به سنگینى ذره از پروردگار تو پوشیده نیست، و هیچ موجودى کوچک‌تر و بزرگ‌تر از آن نیست مگر این‌که در کتابى مبین است». و مقصود از لوح محو و اثبات، صفحه گیتى و جهان هستى و طبیعت است که سرنوشت و تقدیر هر چیزى بر آن ثبت شده، لکن هیچ‌کدام از این تقدیرات ثابت نیست، بلکه همه آنها جنبه اقتضایى دارند.

نتیجه آن‌که تغییر بر حسب مصالح و مقتضیات زمان و مکان و... در لوح محو و اثبات سارى و جارى است که بدا نیز بدان تعلق می‌گیرد. به خلاف لوح محفوظ (علم ازلى الهی) که از آن تعبیر به کتاب مبین و «ام الکتاب» نیز شده، تغییرناپذیر و ثابت است.

پاسخ تفصیلی

معناى لغوى و اصطلاحى «بداء»

«بداء» از ریشه «بُدوّ» به معناى ظهور شدید است.[1] و در اصطلاح، گفته‌اند: بداء همچون نسخ داراى دو معنا است:

  1. پدیدار شدن رأى جدید براى خداوند که پیش از این آگاهى نداشته و سپس به آن پى برده باشد. این معنا باطل و نسبت آن به خداى تبارک و تعالى محال و ممتنع است.

پدیدار ساختن امرى براى مردم که در گذشته بر ایشان پنهان بود؛ یعنى این امر را خداوند از ازل می‌دانسته و از همان آغاز به همین شکل جدید که پدیدار گشته مقدّر داشت، ولى به جهت مصلحتى که مقام تکلیف آن‌را ایجاب می‌کرد، براى مدتى آن‌را از مردم مخفى داشت و سپس در موقع خود آشکار نموده است، این معنا معقول و پذیرفته است.[2] آنچه علماى شیعه از معناى «بدا» اعتقاد دارند و با استناد به روایات اهل‌بیت(ع) (مانند این‌که امام صادق(ع) فرمودند: «خداوند از همه انبیا، همراه با توحید، ایمان به بدا را نیز پیمان گرفته است».[3] یا حدیث دیگر که می‌فرماید: «هر کس گمان کند براى خداوند مسئله جدیدى روشن شده که قبلاً آن‌را نمی‌دانسته از او تبّرى جویید».[4]) روى آن پافشارى می‌کنند، همین معنا است که بدا هنگامى به خداوند نسبت داده می‌شود به معناى إبدا؛ یعنى آشکار ساختن چیزى که قبلاً ظاهر نبود و پیش‌بینى نمی‌شد.[5]

از جمله آیاتى که دلالت بر این حقیقت می‌کنند، این آیه شریفه است: «... لِکل أجلٍ کتابٌ، یمحو الله ما یشاءُ و یُثبتُ و عِندهُ أُمُّ الکِتابِ»؛ براى هر زمان و دوره‌اى کتاب [و قانون] است. خداوند هر چه را بخواهد محو یا اثبات می‌کند و «اُم الکتاب» تنها نزد او است.[6]

توضیح این مطلب این‌که؛ علم خداوند که با آن، احوال آفریدگان را تدبیر می‌کند دو گونه است: یکى علم مخزون، که جز خداوند کسى بدان آگاه نیست که «لوح محفوظ» نامیده می‌شود و دیگرى، آن علمى که خداوند به فرشتگان و پیامبران و دیگر اولیاى خود داده که از آن به «لوح محو و اثبات» نام برده می‌شود و همین بخش از علم است که «بدا» بدان راه دارد.[7]

امام صادق(ع) می‌فرماید: «خداوند دو گونه علم دارد: علم مکنون و مخزون که جز خودش کسى نمی‌داند که خود بدا [نشأت گرفته] از آن علم است. دیگرى علمى که به فرشتگان و انبیا آموخته است و ما نیز بدان آگاهیم».[8] بنابراین، دو گونه علم داریم: علمى که بدا از آن نشأت می‌گیرد که لوح محفوظ است و دیگرى علمى که بدا بدان تعلق می‌گیرد که لوح محو و اثبات است. پس بدا عبارت است از محو اوّل و اثبات ثانى و خداى سبحان عالم به هر دو است و این حقیقتى است که هیچ صاحب عقلى نمی‌تواند منکر آن باشد؛ زیرا براى تحقق و وجود امور و حوادث، دو نوع پیش‌بینى متصور است: یکى تحقق قابل تخلف که به حسب اقتضاى اسباب ناقص، از قبیل شرط و یا علت و یا عدم مانع است. دیگرى تحقق و وجود غیر قابل تخلف که به اقتضاى اسباب و علل تامه آن حوادث است و وجودى است ثابت و غیر مشروط و غیر متخلف و آن دو کتابى که آیه مورد بحث؛ یعنى کتاب محو و اثبات و ام الکتاب معرفى می‌کند یا عبارت‌اند از همین دو مرحله از وجود، و یا مبدأ آن دو هستند.[9]

لوح محفوظ، کتاب مبین و لوح محو و اثبات

«... و عِندَنا کِتابٌ حفیظٌ»؛ و نزد ما کتابى است که همه چیز در آن محفوظ است.[10] یا آیه «فى لوح محفوظ»،[11] این آیات دلالت دارند بر این‌که کتابى است که حافظ اعمال تمام انسان‌ها و غیر آنها است. در عین حال مشتمل است بر جمیع مشخصات حوادث و خصوصیات اشخاص و تغییراتى که آنها دارند، ولى خودش هیچ تغییر و دگرگونى ندارد. بنا به گفته بسیارى از مفسّران، لوح محفوظ و کتاب مبین یکى هستند؛ چون منظور از کتاب مبین همان مقام علم پروردگار است؛ یعنى همه موجودات در علم بی‌پایان او ثبت‌اند و شاهد، آن آیاتى است که می‌گویند: «در زمین و آسمان چیزى به سنگینى ذره از پروردگار تو پوشیده نیست، و هیچ موجودى کوچک‌تر و بزرگ‌تر از آن نیست، مگر این‌که در کتابى مبین هست»،[12] و «هیچ جنبنده‌اى در زمین نیست، مگر این‌که روزى او بر خدا است! او قرارگاه و محل نقل و انتقالش را می‌داند همه اینها در کتاب آشکارى ثبت است! (در لوح محفوظ، در کتاب علم خدا)»[13] و دلالت می‌کنند که جهان پهناور هستى نیز انعکاسى از این لوح محفوظ است. پس مقصود از لوح محفوظ (ام الکتاب) و کتاب مبین، همان علم ازلى الهی است که مقدّرات در آن ثابت و غیر قابل تغییر است. بر خلاف لوح محو و اثبات، که سرنوشت و تقدیر هر چیزى در آن ثبت شده، لکن هیچ‌کدام از این تقدیرات ثابت نیست، بلکه همه آنها جنبه اقتضایى دارند. مقصود از لوح محو و اثبات، صفحه گیتى و جهان هستى و طبیعت است که تقدیر هر چیزى در طبیعت خودش، آن هم به طور اقتضایى است که در صورت عدم مانع، علت تامه براى ایجاد چیزی خواهد بود و ما نسبت به مانع علم نداریم. در حالی‌که بارى تعالى نسبت به آن علم دارد. به همین جهت على بن الحسین(ع) می‌فرماید: «اگر نبود آیه‌اى در کتاب خدا من تا روز قیامت می‌گفتم چه اتفاقى می‌افتد». زراره می‌گوید: پرسیدم کدام آیه، امام پاسخ فرمودند: «یمحو الله ما یشاء و یثبت و عنده‏ ام الکتاب».[14] پس لوح محو و اثبات، حکمى است عمومى که تمامى حوادثى را که به زمان و اجل محدود می‌شوند در بر می‌گیرد. به عبارت دیگر؛ تمامى موجوداتى که در آسمان‌ها و زمین و ما بین آن دو است، دست‌خوش آن می‌گردند. چنان‌که خداوند می‌فرماید: «آسمان‌ها و زمین و آنچه در آنها است جز به حق و اجلى معلوم نیافریدیم».[15]

از مجموع بحث می‌توان نتیجه‌گیرى نمود که تغییر بر حسب مصالح و مقتضیات زمان و مکان و... در لوح محو و اثبات سارى و جارى است. بر خلاف لوح محفوظ (علم ازلى الهی) که تغییرپذیر نیست. پس همه موجودات دو جهت دارند، یک جهت تغییر که از این جهت دست‌خوش مرگ و زندگى، زوال و بقا، و انواع دگرگونی‌ها می‌شوند و یک جهت ثبات، که از آن جهت به هیچ وجه دگرگونى نمی‌پذیرند و بدا در همان قسم اوّل است.

 


[1]. قرشى، سید على اکبر، قاموس قرآن، ج 1، ص 172، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1371ش.

[2]. معرفت، هادى، تفسیر و مفسران، ج 1، ص 522، مؤسسه فرهنگى التمهید، چاپ اول، 1379ش.

[3]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 1، ص 148، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق..

[4]. سفینة البحار، ج 1، ص 51؛ نیز ر.ک: کافى، ج 1، ص 148.

[5]. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج 10، ص 249.

[6]. رعد، 38 و 39.

[7]. معرفت، هادى، تفسیر و مفسران، ص 523.

[8]. کافى، ج 1، ص 147.

[9]. طباطبائى، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه، موسوى همدانى، سید محمد باقر، ج 11، ص 584، بنیاد علمى و فکرى علامه، 1363ش.

[10]. ق، 4.

[11]. بروج، 22.

[12]. یونس، 61.

[13]. هود، 6.

[14]. عروسى حویزى، تفسیر نور الثقلین، ج 2، ص 512، مؤسسه اسماعیلیان، 1373ش.

[15]. احقاف، 3.

ترجمه پرسش در سایر زبانها
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

  • تعداد فرزندان حضرت علی (ع)، و نام ایشان و نام مادران آنان چه بوده است؟
    793397 معصومین 1387/06/05
    شیخ مفید در کتاب ارشاد تعداد آنها را 27 تن از دختر و پسر دانسته و پس از آن گفته است: عده‏ای از علمای شیعه گویند که فاطمه پس از وفات پیامبر (ص) جنینی که پیامبر او را محسن نامیده بود سقط کرد. بنابر قول این عده، فرزندان آن حضرت ...
  • معنای ذکر «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» چیست و این ذکر چه آثار و برکاتی دارد؟
    757138 حدیث 1396/06/14
    «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ»؛ یعنی هیچ نیرو و توانى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و بزرگ نیست‏. واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش،[1] و «قوّة» به معنای استطاعت و توانایی است.[2] بنابر ...
  • آیا خداوند به نفرینی که از دل شکسته باشد، توجه می کند؟ یا فقط دعاهای مثبت را اجابت می کند؟
    680935 Practical 1390/07/12
    نفرین در آموزه های دینی ما مسئله ای شناخته شده است، چنان که در آیات و روایات آمده است: "بریده باد هر دو دست ابو لهب"؛ "از نفرین مظلوم بترسید که نفرین مظلوم به آسمان می رود". و... . منتها همان گونه که دعا برای استجابت، نیازمند شرایط است، ...
  • حکم زنا با زن شوهردار چیست؟
    659345 Laws and Jurisprudence 1387/05/23
    زنا خصوصا با زن شوهر دار یکی از گناهان بسیار زشت و بزرگ به شمار می آید ولی بزرگی خداوند و وسعت مهربانی او به حدی است، که اگر گنهکاری که مرتکب چنین عمل زشت و شنیعی شده واقعا از کردۀ خود پشیمان باشد و ...
  • عقیقه و احکام و شرایط آن چیست؟
    648885 Practical 1391/02/11
    عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها. پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمی‌کند. بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه می‌شود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی ...
  • آیا کاشت ناخن مانع غسل و وضو است؟
    600828 Laws and Jurisprudence 1387/12/04
    در غسل و وضو، باید آب به اعضای بدن برسد و ایجاد مانعی در بدن که رفع آن مشکل یا غیر ممکن است، جایز نیست، مگر در صورتی که ضرورتی آن را اقتضا کند و یا غرض عقلائی مشروعی در این امر وجود داشته باشد.در هر حال، اگر مانعی ...
  • فضیلت و آداب و شرایط نماز جمعه چیست؟ و به چه صورت خوانده می‌شود؟
    580189 نماز جمعه 1389/09/10
    در مورد جایگاه و فضیلتش نماز جمعه همین بس که سوره‌ای از قرآن به نامش می‌باشد.نماز جمعه یک از عباداتی است که به جماعت خوانده می‌شود. این نماز دو خطبه دارد که با حمد و ثنای الهی شروع می‌شود و امام جمعه در این خطبه‌ها باید مردم را به تقوای ...
  • آیا ارتباط انسان با جن ممکن است؟
    565023 جن 1386/02/01
    قرآن مجید وجود جن را تصدیق کرده و ویژگی‌‏های زیر را برای او برمی‌شمارد:جن موجودی است که از آتش آفریده شد، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است.[1]دارای علم، ادراک، تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال ...
  • اصول و فروع دین را نام برده و مختصراً توضیح دهید؟
    564300 Laws and Jurisprudence 1387/09/23
     دسته بندی اصول دین و فروع دین به این شکلی که در میان ما متداول است از احادیث و روایات ائمه (ع) اخذ نشده است؛ بلکه دانشمندان علوم دینی معارف دینی را به این صورت دسته بندی کردند. تاریخ بحث ها در باره به نیمه دوم قرن اول هجری باز ...
  • طبق فتوای رهبر، نماز مغرب و عشا چه زمانی قضا می شود؟
    559870 Laws and Jurisprudence 1385/10/20
    پاسخ دفتر مقام معظم رهبری: آخر وقت نماز مغرب و عشا نصف شب شرعى است (15/11 ساعت بعد از  ظهر شرعی) و احتیاط آن است که اگر تا آن موقع نماز را نخوانده است، تا طلوع فجر به قصد ما فى‌الذمّه[1] به­جا ­آورد و پس از آن نماز قضا مى‌شود