قرآن کریم در دو آیه با تعبیر «ارذل العُمُر» و یا «پست‌ترین دوران زندگی» به وضعیت انسان در دوران کهن‌سالی و پیری اشاره کرده است:

«وَ اللَّهُ خَلَقَکُمْ ثُمَّ یَتَوَفَّاکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلى‏ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْ لا یَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَیْئاً...».[1]

«... وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّى وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلى‏ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً...».[2]

واژه «ارذل» اسم تفضیل از «رذالت» و «پستى» و به معنای «پست‌ترین» است. و مراد از «ارذل العمر» در آیات یادشده به قرینه جمله «لِکَیْ لا یَعْلَمَ ...»، دوران پیرى و کهن‌سالی انسان است که قواى ادراکی او در آن کاهش پیدا می‌کند. گفتنی است که این تحلیل قوا می‌تواند با توجه به اختلاف توانایی‌ها و مزاج‌ها و ... کمی‌ دیرتر و زودتر رخ دهد؛ اما به هر حال اتفاق خواهد افتاد!

از پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) نقل شده است که مراد از «ارذل العمر» سن هفتاد و پنج سالگی است و قتاده نود سالگی را مرز رسیدن به این دوره می‌داند.[3]

روایتی از امام صادق(ع) نیز وجود دارد که افراد صدساله را مصداق کسانی می‌داند که به دوران «ارذل العمر» پا گذاشته‌اند.[4]

با توجه به این‌که افراد مختلف در سن‌های متفاوتی درگیر این دوره می‌شوند و نیز با توجه به این‌که «پست‌ترین دوران زندگی» را هم می‌توان امری نسبی و با شدت و ضعف دانست، می‌توان تمام سنین اعلام شده برای این دوره را پذیرفت.

بر این اساس، معناى آیات یاد شده این است که خدای متعال شما را آفرید، آن‌گاه به صورت معمول، شما بعد از گذران عمری متوسط از دنیا می‌روید. البته بعضى از شما هستند که بسیار کهن‌سال می‌شوند و از لحاظ جسمی و عقلی آن‌قدر به عقب برمی‌گردند که بعد از عمرى دانشمندی و خردورزی دیگر دانش خود را به تدریج از دست می‌دهند و تا آن‌جا برسند که دیگر چیزى را درک نکنند، و این خود دلیل و نشانه این است که زندگى، مردن، شعور و علم شما به دست خود شما نیست، و گرنه شعور خود را براى خود نگه‌می‌داشتید، و زندگى خود را هم براى خود حفظ می‌کردید؛ بلکه این زندگى و علم، با نظام عجیبى که دارد به علم و قدرت خدا منتهى می‌گردد.[5]

بنابر این، منظور از «ارذل العمر» نامطلوب‌ترین دوران‌هاى عمر انسان است که او در آن دوران به نهایت پیرى ‌رسیده و تمام دانش‌هاى خود را فراموش کرده، و مانند یک کودک می‌شود.

در فرازی دیگر از قرآن به موضوع تأثیر کهن‌سالی بر توانایی‌های جسمی انسان نیز اشاره شده است:

«وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ»؛ و کسی را عمر طولانى دهیم خلقتش را دگرگون می‌کنیم، آیا اندیشه نمی‌کنند.

گفتنی است که این آیه ناظر به نوع انسان و اکثریت آنها است، و گرنه کسانى هستند که در سنین بالا، نیز کاملاً هوشیار و آگاه‌اند. به ویژه دانشمندان بزرگ که به طور دائم به مباحث علمى اشتغال دارند که کمتر مشاهده می‌شود به چنین وضعیتى دچار شوند.

[1]. نحل، 70.

[2]. حج، 5.

[3]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏6، ص، 574، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.

[4]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 8، ص 108، ح 83، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

[5]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏12، ص 294، قم، دفتر انتشارات اسلامی‏، چاپ پنجم‏، 1417ق؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏11، ص 310- 311، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1374ش.