جستجوی پیشرفته
بازدید
36352
آخرین بروزرسانی: 1398/05/16
خلاصه پرسش
فنا در عرفان به چه معنا است؟
پرسش
فنا در عرفان به چه معنا است؟
پاسخ اجمالی

«فنا» واژه‌ای است عربی و در لغت به معنای نیست و نابود شدن است. و در اصطلاح عارفان، مستغرق شدن بنده در حق را گویند. بدان‌گونه که بشریت بنده در ربوبیت حق محو شود. سالکان و پویندگان طریق الی الله، راه وصول به حق را به منزل‌هایی تقسیم نمودند و فنا را نهایت سیر به سوی پروردگار دانستند.

مثلا عطار در این راه قائل به هفت منزل شده است: طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، و فقر و فنا.

و در نزد اهل ذوق بر چند گونه است: اول، فنای ظاهر که فنای افعال است، دوم، فنای باطن که فنای صفات است، سوم، فنای ذات.

آنها گفتند: آن‌که فنا گشت، در درگاه احدیت بقا یابد.

پاسخ تفصیلی

«فنا» واژه ای است عربی و در لغت به معنای نیست و نابود شدن  و نقیض بقاء است.[1] و در اصطلاح عارفان، مستغرق شدن بنده در حق را گویند. بدان‌گونه که بشریت بنده در ربوبیت حق محو شود.

برای تبیین آنچه گفته شد توجه به مقدمات زیر ضروری است:

  1. چنان‌که می‌دانیم خدای متعال به مشیت حکیمانه‌ی خویش، بشر را به گونه‌ای آفرید که در طول حیات، مدام به کمال مطلق و از رهگذر آن به بقا و جاودانگی خویش می‌اندیشد و برای دست‌یابی به این هدف از هیچ جهد و کوششی دریغ نمی‌نماید. او هر آنچه را که فاقد آن است می‌جوید و می‌طلبد و وقتی به آن دست می‌یابد، میل و اشتیاق به بهتر و کامل‌تر از آن در وجودش جوانه می‌زند و او را به حال خود وا نمی‌گذارد که:

دست از طلب ندارم تا کام من برآید

یا تن رسد به جانان یا جان ز تن برآید

البته باید توجه داشت خواستگاه این احساس و تمنای درونی حقیقی است نه اعتباری و مجازی، بلکه واقعیتی است منطبق با جایگاه و شأن انسانی تا با بهره‌گیری از این موهبت که مختص به او هم هست خودش را از حضیض به اوج برساند و به موطن و جایگاه اوّلیه‌اش برگردد که:

هر کسی کو دور ماند از اصل خویش

باز جوید روزگار وصل خویش

  1. انسان موجودی است مختار و انتخاب‌گر که در دو قوس صعود و سقوط می‌تواند تا بی‌انتها پیش رود.
  2. آدمی در طریق کمال موانعی را پیش روی خود دارد که عرفا از آنها به تعینات[2] و انیات[3] فردیه تعبیر می‌نمایند و تا پشت پا به این تعینات نزند و این سدها را نشکند، نمی‌تواند به اهداف خویش دست یازد، اینها همان غبار راه و حجاب‌های ظلمانی‌اند که مانع از تابش نور حق بر بنده می‌گردند:

تو کز سرای طبیعت نمی روی بیرون

کجا به کوی طریقت گذر توانی کرد

جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی

غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد

با عنایت به این مقدمات می‌گوییم: هرگاه سالک منزل‌ها را یکی پس از دیگری بپیماید تا آن‌جا که دیگر از جمیع انیات و تعینات و تعلقات مادی و حتی معنوی خلع شده و جدا گردیده و مندک و ذوب در حضرت احدیت شود به مقام فنا دست یافته است. در چنین حالتی است که خویشتن خویش را فراموش نموده محو جمال معشوق گشته و به هر چه که می‌نگرد فقط و فقط او را می‌بیند و بس.

لذا اهل معنا گفته‌اند که گوینده‌ی (انا الحق) نخواسته دعوی الاهیت کند، بلکه نفی انیت خویش نموده است، به این معنا که من در وجود خویش، خودم را نمی‌بینم و تو را مشاهده می‌کنم چه این‌که خود گفته است:

بینی و بینک انی ینازعنی

فارفع بفضلک انی من البین

بیا و هستی حافظ ز پیش او بردار

که با وجود تو کس نشنود ز من که منم

در ادامه تذکر دو نکته خالی از لطف نیست:

  1. عرفا طریق الی الله را به مراحل و منازلی تقسیم کرده‌اند[4] و فنا را نهایت سیر به سوی پروردگار دانسته‌اند.

مثلا عطار در این راه قائل به هفت منزل شده است: طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، و فقر و فنا.

  1. اهل ذوق برای فنا اقسامی ذکر نمودند[5]:

الف) فنای ظاهر که فنای افعال است، به این بیان که شخص عارف همه‌ی کارها و افعال را از خدا ببیند و به او انتساب دهد. در حدیث معروف قرب نوافل آمده است: «...وَ إِنَّهُ لَیَتَقَرَّبُ إِلَیَ‏ بِالنَّافِلَةِ حَتَّى أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ کُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی یَسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذِی یُبْصِرُ بِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذِی یَنْطِقُ بِهِ وَ یَدَهُ الَّتِی یَبْطِشُ بِهَا إِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ...؛[6] رسول خدا(ص) فرمود: خداوند فرموده است: و بنده‌ی من به سوی من اسباب محبتش را گرد می‌آورد با به جا آوردن کارهای مستحب را تا جایی که من او را دوست دارم، پس چون من او را دوست داشتم من گوش او هستم که با آن می‌شنود و چشم او هستم که با آن می‌بیند و زبان او هستم که با آن سخن می‌گوید و دست او هستم که با آن می‌دهد و می‌گیرد وقتی که مرا بخواند اجابت می‌کنم و وقتی که از من درخواست کند به او می‌دهم.

ب) فنای باطن که فنای صفات است؛ یعنی تبدیل شدن صفات انسانی به صفات الاهی.

خواجه نصیر طوسی در این باره می‌کوید:

عارف چون از خودش ببرد و متصل به حق گردد تمامی قدرت‌ها را مستغرق در قدرت او می‌بیند که به جمیع مقدورات در عالم تعلق گرفته است و تمامی علوم را مستغرق در علم او می‌بیند که هیچ چیز از موجودات از آن پنهان نیست و تمام خواسته‌ها را مستغرق درخواست او می‌بینید که هیچ‌یک از ممکنات از آن ابا و امتناع ندارند.[7]

ج) فنای ذات که این مرتبه غایة القصوای سیر ملکوتی و روحانی عارف است که از برای بعضی از ارباب سلوک میسور است. حتی حجاب نوری اسمایی و صفاتی نیز برطرف گردد و به تجلیات ذاتی غیبی نایل شوند و در این مشاهده احاطه‌ی قیومی حق و فنای ذاتی خود را شهود کنند و بالعیان وجود خود و جمیع موجودات را ظل(سایه‌ی) حق ببینند که: «وَ إِنَّ رُوحَ‏ الْمُؤْمِنِ‏ لَأَشَدُّ اتِّصَالًا بِرُوحِ اللَّهِ مِنِ اتِّصَالِ شُعَاعِ الشَّمْسِ بِهَا»؛[8] همانا پیوستگی روح مؤمن به روح خدا از پیوستگی پرتو خورشید به خورشید بیشتر است.[9]


[1]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج 15، ص 164، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، 1414ق.

[2]. تشخصات و خصوصیات فردی.

[3]. هستی، وجود.

[4]. البته درباره‌ی تعداد این منازل نظرهای گوناگون از طرف عرفا ارائه شده است.

[5]. ر. ک: دانشگر، احمد، دیوان حافظ با شرح عرفانی، ص144-145.

[6]. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 352، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

[7]. ابن سینا، شرح اشارات، ج ‏3، مقامات العارفین، ص390.

[8]. کافی، ج 2، ص 166.

[9]. ر. ک: امام خمینی، چهل حدیث، ص382.

ترجمه پرسش در سایر زبانها
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

  • تعداد فرزندان حضرت علی (ع)، و نام ایشان و نام مادران آنان چه بوده است؟
    793397 معصومین 1387/06/05
    شیخ مفید در کتاب ارشاد تعداد آنها را 27 تن از دختر و پسر دانسته و پس از آن گفته است: عده‏ای از علمای شیعه گویند که فاطمه پس از وفات پیامبر (ص) جنینی که پیامبر او را محسن نامیده بود سقط کرد. بنابر قول این عده، فرزندان آن حضرت ...
  • معنای ذکر «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» چیست و این ذکر چه آثار و برکاتی دارد؟
    757138 حدیث 1396/06/14
    «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ»؛ یعنی هیچ نیرو و توانى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و بزرگ نیست‏. واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش،[1] و «قوّة» به معنای استطاعت و توانایی است.[2] بنابر ...
  • آیا خداوند به نفرینی که از دل شکسته باشد، توجه می کند؟ یا فقط دعاهای مثبت را اجابت می کند؟
    680935 Practical 1390/07/12
    نفرین در آموزه های دینی ما مسئله ای شناخته شده است، چنان که در آیات و روایات آمده است: "بریده باد هر دو دست ابو لهب"؛ "از نفرین مظلوم بترسید که نفرین مظلوم به آسمان می رود". و... . منتها همان گونه که دعا برای استجابت، نیازمند شرایط است، ...
  • حکم زنا با زن شوهردار چیست؟
    659345 Laws and Jurisprudence 1387/05/23
    زنا خصوصا با زن شوهر دار یکی از گناهان بسیار زشت و بزرگ به شمار می آید ولی بزرگی خداوند و وسعت مهربانی او به حدی است، که اگر گنهکاری که مرتکب چنین عمل زشت و شنیعی شده واقعا از کردۀ خود پشیمان باشد و ...
  • عقیقه و احکام و شرایط آن چیست؟
    648885 Practical 1391/02/11
    عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها. پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمی‌کند. بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه می‌شود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی ...
  • آیا کاشت ناخن مانع غسل و وضو است؟
    600828 Laws and Jurisprudence 1387/12/04
    در غسل و وضو، باید آب به اعضای بدن برسد و ایجاد مانعی در بدن که رفع آن مشکل یا غیر ممکن است، جایز نیست، مگر در صورتی که ضرورتی آن را اقتضا کند و یا غرض عقلائی مشروعی در این امر وجود داشته باشد.در هر حال، اگر مانعی ...
  • فضیلت و آداب و شرایط نماز جمعه چیست؟ و به چه صورت خوانده می‌شود؟
    580189 نماز جمعه 1389/09/10
    در مورد جایگاه و فضیلتش نماز جمعه همین بس که سوره‌ای از قرآن به نامش می‌باشد.نماز جمعه یک از عباداتی است که به جماعت خوانده می‌شود. این نماز دو خطبه دارد که با حمد و ثنای الهی شروع می‌شود و امام جمعه در این خطبه‌ها باید مردم را به تقوای ...
  • آیا ارتباط انسان با جن ممکن است؟
    565023 جن 1386/02/01
    قرآن مجید وجود جن را تصدیق کرده و ویژگی‌‏های زیر را برای او برمی‌شمارد:جن موجودی است که از آتش آفریده شد، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است.[1]دارای علم، ادراک، تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال ...
  • اصول و فروع دین را نام برده و مختصراً توضیح دهید؟
    564300 Laws and Jurisprudence 1387/09/23
     دسته بندی اصول دین و فروع دین به این شکلی که در میان ما متداول است از احادیث و روایات ائمه (ع) اخذ نشده است؛ بلکه دانشمندان علوم دینی معارف دینی را به این صورت دسته بندی کردند. تاریخ بحث ها در باره به نیمه دوم قرن اول هجری باز ...
  • طبق فتوای رهبر، نماز مغرب و عشا چه زمانی قضا می شود؟
    559870 Laws and Jurisprudence 1385/10/20
    پاسخ دفتر مقام معظم رهبری: آخر وقت نماز مغرب و عشا نصف شب شرعى است (15/11 ساعت بعد از  ظهر شرعی) و احتیاط آن است که اگر تا آن موقع نماز را نخوانده است، تا طلوع فجر به قصد ما فى‌الذمّه[1] به­جا ­آورد و پس از آن نماز قضا مى‌شود