قبل از پاسخ لازم است برای آشنایی با جنگ روانی مطالبی را یاد آوری کنیم؛ زیرا مبارزه صحیح و مؤثر با هر پدیده ای متوقف بر شناخت دقیق آن است. البته شناخت دقیق همه ابعاد و اشکال جنگ روانی یک کار تخصصی وسیع است و در این مختصر نمی گنجد. اما به اختصار می گوییم یکی از روش های به زانو در آوردن و تسلط بر دشمن جنگ روانی است که کارآیی و تأثیر آن به مراتب از جنگ های نظامی و فیزیکی بالاتر است. این شیوه مانند دیگر شکل های نبرد از دیر باز در بین جوامع و اقوام و ملت های مختلف اعم از مؤمن و کافر رایج بوده و هر قدرتی سعی در استفاده از آن در مقابله با دشمن داشته است. پس اصل جنگ و نبرد روانی خود به خود ناپسند و مذموم نیست، بلکه اگر در خدمت ظلم و استعمار انسان ها قرار گیرد و یا از شیوه های غیر اخلاقی و غیر انسانی بهره گیرد ناپسند و محکوم خواهد شد.

جنگ روانی در اسلام

رسول گرامی اسلام (ص) در ابتدای بعثت، هدف شدیدترین هجمه های روانی و تبلیغاتی کفار قرار گرفتند. آن حضرت نیز همواره مبتکر بهترین تاکتیک ها و تکنیک های جنگ روانی در دو بعد تقویت روحیه رزمندگان اسلام و تضعیف روحیه دشمنان بودند. البته هیچ یک از این ابتکارات منافی اصول اخلاقی و انسانی و اسلامی نبودند.

نمونه هایی از جنگ روانی در صدر اسلام:[1]

1. پیامبر اکرم (ص) با توجه به این که می دانستند مسلمانان از رومیان بیمناک هستند. گاهی دسته هایی از لشکریان اسلام را برای انجام عملیات ایذایی به مرز روم می فرستادند و با این کار آسیب پذیری رومیان را آشکار کرده و روحیه مسلمانان را تقویت می کردند.

2. در شب فتح مکه پیامبر اسلام دستور فرمودند لشکریان اسلام آتش فراوانی در ارتفاعات روشن کنند تا روحیه دشمن به تصور این که تعداد مسلمانان بسیار زیاد است تضعیف گردد. [2]

3. مسلمانان هنگام بر خورد با نیرو های دشمن شعارهایی کوبنده و مخصوص به خود داشتند که هم موجب شناخت خودی از غیر خودی بود و هم موجب تضعیف روحیه دشمنان می گردید. شعارهایی؛ مانند شعار اَمِت، اَمِت (بمیران، بمیران)، احد احد و شعار الله اکبر در جنگ ها داده می شد.[3]

4. در غزوه خندق پیامبر (ص) فردی را به داخل قوم یهود فرستادند تا آنها را از ادامه جنگ با مسلمانان منصرف سازد.[4]

5. بی طرف ساختن نیروهای دیگر - سست کردن اطمینان دشمن در کسب پیروزی- و ترساندن و وارد کردن فشار روحی آنان بخشی از روش های تاکتیکی پیامبر اسلام (ص) و اصحاب ایشان در بعد جنگ روانی در صدر اسلام بود.

دشمنان اسلام نیز در موارد و مقاطع مختلف مقابله با اسلام از حربه جنگ روانی استفاده می کردند. در جنگ اُحد مشرکان برای در هم شکستن روحیه سپاه اسلام به دروغ فریاد سر دادند که پیامبر (ص) کشته شده است.[5] قرآن کریم به کار گرفتن حیله جنگ روانی توسط منافقان را این گونه بیان می کند: "چون [منافقان]با اهل ایمان برخورد کنند، می گویند ما ایمان آورده ایم و چون با شیطان های خود خلوت کنند، می گویند ما در باطن با شماییم؛ جز این که مؤمنان را استهزا می کنیم".[6]

در جنگ جهانی اول تبلیغات به عنوان حربه ای در راستای جنگ روانی مورد استفاده قرار گرفت. آنان برای توجیه اعمال ناپسند خود، افکار عمومی کشورها را به بی راهه کشانده، فریب می دادند و این امر در طی جنگ جهانی دوم از چنان اهمیتی برخوردار شد که طرفین جنگ در به کار بستن آن به رقابت برخاستند. به این ترتیب، جنگ روانی در مواردی بیش از جنگ نظامی اهمیت پیدا کرد و جزئی از فعالیت های سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی کشورها قرار گرفت.

امروزه نیز بخش مهمی از فعالیت های سیاسی، نظامی، اقتصادی، اجتماعی و تبلیغاتی کشورها در خدمت عملیات جنگ روانی با مردم کشورهای مورد هدف آنان قرار دارد.

این فعالیت تحت پوشش سازمان های اطلاعاتی در سطح ملی و بین المللی دارای کارکردهای گوناگون است و هدف عمده آن، تحریف عقاید، بی‌اعتبار کردن انگیزه‌ها، تخریب و تضعیف روحیه حریف و کاستن از اقتدار حکومت مخالف یا تغییر در نگرش و تصمیم آنها و در نهایت تسلط پنهانی و غیرملموس بر آنان است. برای دست یابی به این هدف اساسی، بر دو امر مهم تأکید شده که عبارت اند از:

الف. القای یأس و ناامیدی: در شرایطی که فرد مصمم به تحقق شرایط مطلوب و مورد انتظار است، اگر در کوشش خود به هر دلیلی موفق نشود و این مسئله تکرار شود، باعث خواهد شد که فرد در این حالت، دچار یک بحران روحی و روانی شده که این حالت، با درماندگی و واماندگی همراه خواهد بود.

در این وضعیت، سعی می شود تا با ارائه شرایط نامطلوب، فرد را از ادامه کار، برای دست یابی به هدف های خود باز دارند و اعتماد به نفس او را سلب کرده، یأس و ناامیدی را به او القا کنند.

ب. ایجاد رعب و وحشت: ترس و ترساندن، یکی از مهم ترین و مؤثرترین ابزار، برای شکست روحی افراد یک جامعه است. این عمل نیز با بهره گیری از وسایل ارتباط جمعی، محاصره اقتصادی و تحریم سیاسی صورت می پذیرد.

امروزه دشمنان اسلام و انقلاب با شیوه های غیر انسانی با داشتن امکانات وسیع تبلیغاتی و رسانه ای هر روز و شب در صدد جنگ روانی بر علیه کشور ما بوده و سعی دارند با بزرگ کردن موارد اختلافی بین مذاهب اسلامی؛ مانند اهل تسنن و اهل تشیع و بین قومیت ها؛ مانند ترک و فارس و بلوچ و کرد و ... صف های متحد را از هم جدا کنند.

مهم ترین ابزاری که در جنگ روانی از آنها استفاده می شود، «تبلیغات» از طریق نشریات، کتاب ها، سخنرانی ها و رسانه های گروهی - اعم از داخلی و خارجی است. هدف تبلیغات دشمن در این جنگ تغییر نگرش و باورهای افراد به سمت خود است.

انواع جنگ های روانی

کشورهای استعماری از روش های متفاوتی در جنگ روانی بر علیه ما استفاده می کنند که مهم ترین آنها عبارتند از:

1. شایعه: شایعه ادعای مشخصی است که جهت برانگیختن باور مخاطبان به کار می رود و دهان به دهان از فردی به فرد دیگر منتقل می گردد و فاقد هر گونه سند و مدرک مطمئن است. اهداف ایجاد شایعه عبارت اند از:

الف. ایجاد بدبینی نسبت به نظام و مسئولین که می تواند آثار نامطلوبی را در پی داشته باشد.

ب. افزایش نگرانی و اضطراب در مردم

ج. ترور شخصیت و لکه دار کردن قداست ارزش ها، مسئولین و نظام

د. ایجاد فضای ناسالم اجتماعی

و. ایجاد تفرقه در میان مردم، برای از بین بردن وحدت و یگانگی که پیروزی هر ملتی تنها در سایه آن تحقق خواهد یافت.

2. تحریف واقعیات: تحریف واقعیات نیز یکی از روش هایی است که دشمن در آن سعی می کند اذهان عمومی را از حقایق و واقعیت ها منحرف کرده، باعث شود تا مسائل، طور دیگری جلوه گر شوند و به عبارتی، آنها باعث می شوند تا مردم از پیام ها و جریانات به گونه ای برداشت نمایند که آنها می خواهند و این نکته مهمی است که روش های دیگر، اغلب برای همین هدف به کار برده می شوند.

3. اغراق و مبالغه: این روش ساده و در عین حال کارآمد، در جنگ روانی به دو طریق مورد استفاده قرار می گیرد؛ دشمن، نقاط ضعف یا کمبودها و مشکلات موجود در طرف مقابل را بیش از اندازه بزرگ جلوه داده، بر آن تأکید می کند تا بر نگرانی مردم بیفزاید، و دیگر این که موارد مثبتی را که خود دارد، به جامعه معرفی کرده، آنها را در اذهان عمومی بزرگ جلوه داده تا از این طریق، افراد را به خود جذب کند. این دو حرکت، در کنار هم نتیجه بهتری را برای دشمن در برخواهد داشت.

4. تفرقه: از آن جایی که وحدت و یگانگی، عامل اصلی در موفقیت هر ملت و هر نظام حکومتی است، تفرقه نیز بر عکس، عامل اصلی ذلت و بدبختی هر ملتی است. این روش، تقریبا نتیجه تمام روش هایی است که دشمن در جنگ روانی به کار می برد و در حقیقت، دشمن در به راه انداختن جنگ روانی، در پی ایجاد تفرقه میان مردم و حاکمان می باشد تا از این طریق، بتواند به منافع خود دست یابد.[7]

راه های مقابله با جنگ روانی

جنگ روانی تلاشی در جهت ایجاد فضای ذهنی، فکری، فرهنگی و ایدئولوژیک است که مقابله با آن هوشیاری ذهنی و اعمال مدیریت هنرمندانه درهمه عرصه ها از جمله در بهره مندی از ابزار متناسب رسانه ای را می طلبد. باید با همان شیوه های دشمن و با پایبندی به ارزش ها و فرهنگ و اخلاق اسلامی با جنگ روانی دشمن مقابله کنیم و توطئه های آشکار و پنهان آن را ناکام گذاریم.

مهم ترین راه های مقابله با این جنگ که کارایی آنها به تجربه ثابت شده است عبارت اند از:

1. اتکال به خداوند تبارک و تعالی و ایمان به یاری او در تقابل با دشمنان اسلام

2. بصیرت در شناخت دشمن از دوست و آگاهی از اشکال مختلف جنگ روانی و راه های مقابله با آن[8]

3. خودباوری و بازگشت به هویت دینی خویش: اگر ملتی سرمایه ها، امکانات، توانایی ها، امتیازات و برتری های خود را باور کرد هیچ گاه در مقابل بی گانگان احساس حقارت نخواهد کرد و کمتر تحت تأثیر جنگ های روانی قرار می گیرد.

4. کنترل جبهه داخلی و ایجاد هماهنگی بین آنان: بر عهده رهبران و زمام داران هر جامعه است که همواره مراقب افراط و تفریط های نیروهای خودی باشند و تعادل را بین آنان برقرار سازند؛ زیرا نا هماهنگی و اختلاف زمینه موفقیت جنگ روانی دشمن را فراهم می سازد.

5. ایجاد دوستی و همبستگی بین افراد جامعه: با سعه صدر و بالابردن قدرت تحمل سلیقه های مختلف باید از تفرقه و انشعاب نیرو های خودی که زمینه بی اعتمادی را فراهم کرده و به مقاصد دشمن کمک می کند جلو گیری شود.

6. رواج فرهنگ راست گویی و پرهیز از دروغ: هر گاه مردم اعتماد خود را به مسؤلان و دست اندر کاران کشور خود از دست داده و اعتقاد به عدم صداقت آنان پیدا کنند دشمن به هدف خود در جنگ روانی دست یافته است.

7. بهره‏گیری از ابزارها و توانمندی‏های داخلی در جهت عزت و اقتدارملی،

8. آموزش شهروندان به گونه ای که بتوانند بین حقیقت و تبلیغات تفاوت قایل شوند. لذا باید آگاه بوده و با جلوگیری از انتشار و گسترش شایعات، دروغ پردازی های دشمن را خنثی کرده و از اظهار شنیده ها در اماکن مختلف خود داری کرد.

9. شناخت نقاط ضعف دشمن، دشمن همواره سعی می کند با پنهان کردن نقاط ضعف خود، اقتداری کاذب در ذهن مخاطبان برای خود ایجاد کند و از این طریق حریف را از مبارزه نا امید سازد که با روشن شدن نقاط ضعف او حربه را از دست خواهد داد.

10. فعالیت علنی و رویارویی با دشمن و دفاع از ارزش ها: کوتاهی در دفاع از ارزش ها و فرار از رویارویی با دشمن باعث تضعیف روحیه نیروها و تردید در اصالت ارزش ها خواهد شد. از این رو باید با شجاعت و صلابت کامل همواره ارزش ها را در دل و جان افراد زنده نگه داریم.

درپایان باید یاد آور شویم پایداری و مقاومت در مقابله با عملیات روانی دشمن، مقاومت در برابر جنگ روانی بر عهده فرد فرد جامعه است که با هوشیاری و بیداری راه حمله تبلیغاتی دشمن را سد نمایند.