جستجوی پیشرفته
بازدید
33843
آخرین بروزرسانی: 1399/07/29
خلاصه پرسش
اولین مجتهد چه کسی بود و قبل از رسیدن به درجه‌ی اجتهاد از چه کسی تقلید می‌کرد؟
پرسش
اولین مجتهد چه کسی بود و قبل از رسیدن به درجه‌ی اجتهاد از چه کسی تقلید می‌کرد؟
پاسخ اجمالی

در مکتب اسلام اجتهاد یک موضوع مهم و با سابقه است. از دیدگاه شیعه، اجتهاد از عصر معصومین(ع) تا به امروز در میان اصحاب ایشان رواج داشته است و دست‌خوش تحولات فراوانی گردیده و پیش‌رفت‌های زیادی داشته است.

رسول اکرم(ص) برخی از صحابه؛ مانند مصعب بن عمیر و معاذ بن جبل را برای تبلیغ و تعلیم احکام دین، به سرزمین‌های اطراف می‌فرستاد.

آن‌حضرت می‌فرمود: «از افتای بدون علم خودداری کنید که لعن فرشتگان را به دنبال خواهد داشت». این امر نشانگر آن است که فتوا دادن از سوی مفتی و فقیه و تقلید و پیروی کردن از طرف مردم، در عصر پیامبر(ص) مطرح بود و رجوع به فقیه پس از رحلت آن‌حضرت نیز مانند گذشته، ادامه داشت تا آن‌که در دوران امام باقر و امام صادق(ع)، فزونی گرفت. فقیهان بی‌شماری در مکتب آن دو بزرگوار، تربیت و پرورش یافتند، که از آن جمله‌اند: ابوبصیر، یونس بن عبدالرحمان و ابان بن تغلب.

در دوره معصومین(ع) به دلیل دست‌رسی به امام  معصوم(ع) و محدود بودن مسائل مورد نیاز، مردم مسائل و مشکلات خود را از ایشان سؤال می‌کردند و در حقیقت قبل از این‌که مجتهدی به درجه‌ی اجتهاد رسیده باشد، همه‌ی از امام معصوم(ع) تقلید می‌کردند، ولی در همان زمان‌ها هم معصومین(ع) به بعضی از افراد عالم اذن اجتهاد و فتوا داده‌اند.

پاسخ تفصیلی

شیعه، «اجتهاد» به معناى استنباط احکام از نصوص و ظواهر کتاب و سنت را پذیرفته و این نوع اجتهاد از عصر معصومین(ع) در میان اصحاب ایشان رواج داشته است.

رسول اکرم(ص) برخی از صحابه را برای تبلیغ و تعلیم احکام دین، به سرزمین‌های اطراف می‌فرستاد. مصعب بن عمیر و معاذ بن جبل از نمونه‌های بارز آنان به شمار می‌آیند. آن‌حضرت می‌فرمود: «از افتای بدون علم خودداری کنید که لعن فرشتگان را به دنبال خواهد داشت».[1] این امر نشانگر آن است که فتوا دادن از سوی مفتی و فقیه و تقلید و پیروی کردن از طرف مردم، در عصر پیامبر(ص) مطرح بوده است و رجوع به فقیه پس از رحلت آن‌حضرت نیز مانند گذشته، ادامه داشت تا آن‌که در دوران امام باقر(ع) و امام صادق‌(ع)، فزونی گرفت. فقیهان بی‌شماری در مکتب آن دو بزرگوار، تربیت و پرورش یافتند[2] و به منظور احیا و تعلیم احکام، به شهرهای مختلف کوچ کردند و بسیاری از مردم شیفته و تشنه‌ی معارف و احکام الهی که در نقاط دور دست زندگی می‌کردند و دستشان از اهل‌بیت(ع) کوتاه بود، به سراغ آنان رفته و مسائل خود را از ایشان می‌پرسیدند و با واسطه از علم بی‌کران ائمه(ع) سیراب می‌گشتند. این همان «تقلید» است که به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌شود:

  1. امام باقر(ع) به ابان بن تغلب می‌فرماید: «در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا بده؛ زیرا دوست دارم در میان شیعیانم کسانی همچون تو باشند».[3]
  2. معاذ بن مسلم، صحابى امام صادق(ع)، بدون آن‌که از سوى آن‌حضرت مأذون گردیده باشد، در مسجد جامع فتوا می‌داد، و چون خبر به امام رسید، او را تشویق و تأیید فرمود.[4]
  3. شعیب عقرقوقی می‌گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: «گاهی ما می‌خواهیم سؤال و مشکل دینی خود را از کسی بپرسیم (و به شما به جهت دوری راه یا حالت تقیه و ... دست‌رسی نداریم)، شما بگویید به چه کسی رجوع کرده و سخن او را بپذیریم؟ حضرت در جواب فرمود: «علیکم بالاسدی یعنی ابا بصیر»؛ یعنی، شما می‌توانید به ابوبصیر مراجعه کنید.[5]
  4. حسن بن علی بن یقطین می‌گوید: به امام رضا(ع) عرض کردم: «من نمی‌توانم به جهت هر مشکل دینی که برایم پیش می‌آید، از شما سؤال کنم، پس آیا یونس بن عبدالرحمان ثقة و راست‌گو است و می‌توانم پاسخ نیازهای دینی خود را از او دریافت کنم؟ حضرت فرمود: آری».[6]
  5. حضرت مهدى(عج) در توقیع شریف و معروف خود به اسحاق بن یعقوب، به عنوان یک قاعده‌ی کلی، این چنین می‌نگارد:

«در پیشامدهایی که رخ می‌دهد، به راویان حدیث ما (فقها) مراجعه کنید که آنها حجت من بر شمایند و من حجت خدا بر ایشان هستم».[7]

بر اساس این توقیع و دیگر روایات، مسئله‌ی رجوع به فقیه در عصر غیبت کبرا، شکل دیگری به خود گرفت و دو راه «اجتهاد» و «تقلید» مصطلح به وجود آمد و فقیهان و مجتهدان جامع شرایط مسئولیت افتا و پاسخ‌گویی را به عهده گرفتند و خلأ و مشکل عدم دست‌رسی به امام معصوم(ع) را با حضور خود در عرصه‌ی اجتماع پر کردند. این امر تاکنون ادامه داشته و هم‌چنان خواهد داشت؛ چنان‌که شیخ طوسی می‌گوید: «من شیعه‌ی امامی(اثنی عشری) را از زمان حضرت على(ع) تاکنون(قرن پنجم هجری) این‌گونه یافتم که پیوسته سراغ فقیهان خود رفته و در احکام و عبادات خود، از آنان استفتا می‌کردند و بزرگان آنان نیز پاسخ و راه عمل به فتوا را به آنان نشان می‌دادند».[8]

بنابراین، اجتهاد گسترده‌ای که هم اکنون در حوزه‌های علمیه‌ی شیعه رواج دارد، سابقه‌ای دیرینه از زمان معصومین(ع) دارد. قبل از آن، مسائل مستقیما از امام معصوم(ع) سؤال می‌شد و ائمه(ع) در مقام تبین مسائل شرعى به عنوان امام، بیان اصول و قواعد کلى را وظیفه‌ی خود می‌دانستند و در پاسخ به سؤال اصحاب، چگونگى استنباط احکام فرعى از اصول کلى را آموزش می‌دادند.[9]

بنابر این، اولین مجتهد قبل از رسیدن به اجتهاد، از معصوم(ع) تقلید می‌کرد. در زمان‌های بعد گروهی از افراد تحصیل کرده و با استعداد با استفاده از گفتار و روایات ائمه(ع) به سؤالات شرعی مردم پاسخ می‌گفتند. این، شکل ابتدایی اجتهاد بود که به تدریج پیش‌رفت کرد و در مرحله‌ی بعد در زمان غیبت، علما با استفاده از روایات فراوان و به کار گرفتن اصول و قواعدی که از امام(ع) آموخته بودند، متوجه حکم شرعی می‌شدند؛ زیرا تمام مسائل مورد نیاز در روایات منعکس شده بود. در مراحل بعدی با پیش‌رفت علوم و گستردگی نیازها، مسائلی پیش می‌آمد که در روایات بیان نشده بود و مجتهدین آنها را از عمومات و اطلاقات آیات و روایات استفاده می‌کردند. به تدریج این تکامل بیشتر و بیشتر و اجتهاد روز به روز گسترده و مشکل‌تر گردید. و امروزه دامنه‌ی اجتهاد بسیار گسترده شده است.[10]


.[1] برقی، ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، محقق، مصحح، محدث، جلال الدین، ج 1، ص 205،‏ قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371ق؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 27، ص 20، باب عدم جواز القضاء و الافتاء بغیر علم، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.

.[2] برخی از مورخان می‌نویسند امام صادق(ع) چهار هزار شاگرد داشتند که از بلاد مختلف به حوزه‌ی درسی آن‌حضرت کوچ کرده بودند، ر.ک: اسد، حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعة، ج 1، ص 69. اما به نظر می‌رسد امام صادق(ع) تدریس به معنای امروزی(کلاسیک و سازمان یافته) نداشتند، امام در طول تاریخ زندگی خود احادیث و معارف اسلام را که برای مردم چه در جمع خصوصی و یا در مسجد و مجامع عمومی بیان می‌کردند، اصحاب و یاران خاص و یا افرادی عادی که حتی یک روایت از آن‌حضرت نقل کرده‌اند را شاگردان و راویان احادیث وی معرفی می‌کنند.

.[3] «اجلس فی مسجد المدینة و افت الناس فانی احب ان اری فی شیعتی مثلک»؛ نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 10، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1365ش.

[4]. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ج 27، ص 148، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1409ق.

[5]. «رُبَّمَا احْتَجْنَا أَنْ نَسْأَلَ عَنِ الشَّی‏ءِ فَمَنْ نَسْأَلُ قَالَ عَلَیکَ بِالْأَسَدِی یعْنِی أَبَا بَصِیر»؛ وسائل الشیعه، ج 27، ص 142.

.[6] «قُلْتُ لَا أَکَادُ أَصِلُ إِلَیکَ أَسْأَلُکَ عَنْ کُلِّ مَا أَحْتَاجُ إِلَیهِ مِنْ مَعَالِمِ دِینِی أَ فَیونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ ثِقَةٌ آخُذُ عَنْهُ مَا أَحْتَاجُ إِلَیهِ مِنْ مَعَالِمِ دِینِی فَقَالَ نَعَمْ». همان، ص 147.

[7]. «... وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِیهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِیثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیکُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّه »؛ همان، ص 140.

[8]. نک: شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، الاجتهاد و التقلید (العدَّة فی أصول الفقه)، محقق و مصحح: انصاری قمّی‌، محمد رضا، ص 730، چاپخانه ستاره، قم، چاپ اول، 1417ق.

[9]. مثلا، نک: شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، ج 1، ص 77 – 78، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1390ق: «عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى مَوْلَى آلِ سَامٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع عَثَرْتُ فَانْقَطَعَ ظُفُرِی فَجَعَلْت‏ عَلَى إِصْبَعِی مَرَارَةً فَکَیفَ أَصْنَعُ بِالْوُضُوءِ قَالَ تَعْرِفُ هَذَا وَ أَشْبَاهَهُ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‏ وَ ما جَعَلَ عَلَیکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ‏ امْسَحْ عَلَیهِ».

[10]. برای اطلاع بیشتر، ر. ک: به سلسله درس‌های خارج اصول استاد هادوی تهرانی. کتاب اول: فلسفه‌ی علم اصول فقه، دفتر اول: علم اصول از آغاز تا امروز، ص 22 – 38؛ «مبانی صدور فتوا»، 524؛ «تاریخچه فقه و فقاهت در شیعه»، 30242؛ «پیشینه ولایت فقیه»، 21.

ترجمه پرسش در سایر زبانها
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

  • آیا شیعیان معتقدند که خداوند توسط جبرئیل به امام علی وحی نازل کرد، ولی اشتباهاً به پیامبر اکرم رسیده؟
    14304 شیعه آماج تهمتها 1388/12/19
    در پاسخ به این پرسش، توجه به نکاتی ضروری به نظر می رسد. الف. مهم ترین چیزی که برای یک محقق فرق و مذاهب لازم است این است که نخست از ...
  • قطب، اوتاد، ابدال، نجباء و صلحاء چه کسانی هستند؟
    54384 انسان کامل 1394/12/27
    عناوین نامبرده شده(قطب، اوتاد، ابدال، نجباء و صلحاء) از اصطلاحاتی است که در برخی کتاب‌های عرفانی آمده است و اشاره به مقاماتی دارد که اهل عرفان در مورد اهل سیر و سلوک و عرفان عملی بر می‌شمارند. اصرار و تأکید بر روی این اصطلاحات هر چند در کتاب‌های ...
  • آیا ارزش معنوی صدقه، متناسب با توانایی مالی فرد سنجیده می‌شود؟
    12575 انفاق و قرض الحسنه 1393/08/22
    در ارزش‌گذاری یک عمل، عوامل بسیاری دخالت دارند؛ مانند اخلاص، کمیت، سختی عمل و... بنابر این اگرچه کمیت و مقدار عمل نیز در ارزش‌گذاری اعمال دخالت دارد، امّا بدون شک میزان و ارزش واقعی بر اساس اخلاص و پاکی خود عمل است. خداوند می‌فرماید: آن‌کس که مرگ و ...
  • در صورتی که چند نفر به زنا کردن مردی شهادت داده و پس از اجرای حکم از شهادت خود برگردند دیه فرد معدوم بر عهده کیست؟
    9117 Laws and Jurisprudence 1388/08/10
    سؤال شما به دفاتر مراجع ارسال گردید و تا این لحظه پاسخ های زیر دریافت گردید:دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی):باید دیه کامله در میان چهار نفر تقسیم شود و به صاحبان خون داده شود.دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدظله العالی):این ...
  • آیا در روایات توصیه شد که بدن خود را با روغن‌های گیاهی ماساژ دهیم؟
    3012 حدیث 1402/06/20
     چرب‌کردن بدن با روغن‌های گیاهی، و مالش و یا ماساژ بدن با آنها، روشی است که از گذشته‌های دور در میان بسیاری از جوامع یکی از روش‌های درمان و یا کاهش‌دهنده بیماری‌ها مورد استفاده قرار گرفته و برخی موارد آن امروزه نیز در پزشکی نوین مورد تأیید قرار گرفته است.در ...
  • معنای «رجب» چیست؟
    39644 دیگر موارد 1397/03/19
    «رجب»؛ نام نهمین ماه از ماه‌های قمری است. بر اساس آنچه در کتب لغوی آمده، این ریشه در موارد «بزرگ‌داشت چیزی از روی هیبت آن» مورد استفاده قرار می‌گیرد. و این ماه را نیز از آن رو رجب نامیده‌اند که در دوران جاهلیت، آن‌را بزرگ شمرده و جنگ ...
  • تفسیر آیات 97 تا 99 سوره نساء چیست؟
    15089 تفسیر 1391/12/07
    در شأن نزول آيه 97 سوره نساء،[1] مفسران گفته‌‏اند؛ عده‌ای از مسلمانان كه به ظاهر شهادتين گفته بودند، با وجود این‌که قدرت داشتند از مكه به مدينه هجرت كنند، اما مهاجرت نكردند! زمانی كه رؤساى قريش به طرف بدر براى جنگ با مسلمانان می‌آمدند ...
  • نقش خانواده در گسترش آسیب‌‌های اجتماعی چگونه است؟
    18639 روش شناسی 1392/02/29
    خانواده، کوچک‌ترین نهاد اجتماعى است که اساس و زیرساخت واحدهاى بزرگ‌تر به شمار می‌رود. میزان موفقیت و سهمى که افراد براى ایفاى نقش در واحدهاى بزرگ اجتماعى ایفا می‌کنند بستگى تام به نحوه رشد و تربیت و شکوفایى‏استعدادهاى آنها در کانون مقدس خانواده دارد. خانواده در مسیر ...
  • آیا خلاف قانون کشور عمل کردن مشکل شرعی دارد؟
    28822 رعایت مقررات و قوانین 1391/12/10
    تخلف از قوانین و مقررات نظام اسلامی جائز نیست اما در فرض مثال، چنانچه شرایط معامله رعایت گردد معامله باطل نیست (یعنی فروشنده مالک پول شده و خریدار هم صاحب آن جنس می‌شود)، اما کسی که اقدام به این عمل می‌کند، مرتکب گناه شده است.ضمائم:پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به ...
  • معنای شعایر اسلامی چیست؟ و شعایر اسلامی از دیدگاه قرآن چگونه است؟
    39427 تفسیر 1389/12/26
    شعایر اسلامی، مکان ها و نشان هایی می باشند که خدا آنها را برای عبادت قرار داده و انسان را به یاد خدا می اندازد. برای نمونه، صفا و مروه در قرآن کریم، دو مکان و علامت برای عبادتند که در مراسم حج خدا در آن ...

پربازدیدترین ها