«النَّاسِ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا». این روایت در منابع شیعی هم از پیامبر اسلام(ص)[1] و هم از امام علی(ع) [2] نقل شده است. اما در منابع اهل سنت علاوه بر این حضرات، از برخی اصحاب و تابعین نیز چنین روایتی نقل شده است.[3]
منظور این سخن این است که مردم در دنیا در حال غفلت به سر می‌برند.
در حقیقت این نوع سخنان کنایه از قصور درک و فهم انسان از دریافت حقیقت هستی می‌باشند. آن‌گونه که نفوس انسان‌های عادی در خواب دچار چنین حالتی می‌شود؛ لذا ما در یک خواب طولانی از غفلت از معارف دین به سر می‌بریم؛ از این جهت بیشتر مردم در دنیا مانند آدم‌های در خوابند نسبت به آخرت. وقتی که مردند می‌بینند که از آنچه را که در دنیا کسب کرده‌اند چیزی با خود ندارند.[4]
مردم در زندگى چنان‌اند که در حال خواب و بی‌‌‏خبرى به سر می‌برند، هر چه را به جا می‌آورند به حقیقت آن آگاه نیستند و آنچه در نظر دارند مانند وهم است که بر پایه و اساسی استوار نخواهد بود. زمانی که می‌میرند شئون وجودى آنان بر آنان آشکار خواهد شد و همه اعمال قلبى، جوارحى و خُلقى را به خاطر خواهند آورد و به باطن اعمال و رفتار خود آگاه خواهند شد. آن‌گاه درک خواهند نمود که زندگى آنان در دنیا بر اساس بی‌‏توجهى و بی‌‏خبرى از خود بوده، مانند آن‌که در حال خواب زندگى و حرکات خود را به سر برده‌‏اند و از خود غافل بوده‌اند. پس از مرگ در عالم شهود همه اعمال و حرکات وجودى خود را به طور صریح و تمثل خواهند مشاهده نمود، به گونه‌ای که هرگز از صفحه وجودى خیال و صورت علمى آنان زایل نخواهد شد.[5]
در سخنی دیگر نزدیک به همین مضمون از امام علی(ع) چنین نقل شده است:
«وَ قَالَ (ع) أَهْلُ الدُّنْیَا کَرَکْبٍ یُسَارُ بِهِمْ وَ هُمْ نِیَام»؛‏[6] مردم دنیا مانند سوارانى خفته‌‏اند که کاروانشان در حرکت است (و ناگاه به مقصد می‌‏رسند، و آن‌گاه بیدار می‌‏شوند).
این بیان می‌رساند که زندگی و هستی حقیقی، حیات آن جهانی است که چشمان انسان در این دنیا بدان بسته است، و گویی که زندگی این جهان، بسان زندگی در خواب است که هیچ حقیقتی ورای آن نیست.
انسان در خواب خود هم زندگی می‌‌کند و چه کارها که نمی‌کند و چه‌ها که بر سرش نمی‌‌آید از تلخ و شیرین، اما از خواب که بیدار می‌‌شود نقش آن زندگی نقش بر آب می‌‌شود که اگر تلخ بود انسان نفس راحتی می‌کشد و اگر شیرین بود، حسرت می‌‌خورد.
ماجرای میان زندگی دنیا و آخرت همین ماجرای زندگی خواب و بیداری است. چنان‌که بعد از بیدار شدن از خواب به آنچه در آن خواب بر ما گذشته از بی‌اساس بودن آن متحیر شده و خیالمان آسوده و یا متحسر می‌‌شود. مرگ هم بیداری از این دنیا و چشم گشودن به حیات حقیقی است که تعجب و حسرت ما را بر آنچه بر ما گذشته و خیالاتی که ما را بر خود مشغول داشته، بر می‌‌انگیزد.
گفتنی است؛ این تعبیر از خواب دنیایی تعبیر ابتدایی و اخلاقی است، و آن پرده‌ غفلتی است که بر دیده جان آدمی بر اثر مشغول شدن به دنیا افتاده است. و دیری نمی‌‌پاید که این پرده با مرگ دریده شده و چشم انسان به حقیقت گشوده می‌‌شود. اما برای این خواب دنیایی تعبیر عمیق عرفانی است که آن‌را باید در جای خود بیان نمود.

---