جستجوی پیشرفته
بازدید
1201
آخرین بروزرسانی: 1403/08/23
خلاصه پرسش
اسم فاعل و اسم مفعول در ادبیات عرب چگونه ساخته می‌شود؟ و آیا آنها مانند افعال عمل می‌کنند؟
پرسش
اسم فاعل و مفعول در باب‌های ثلاثی و رباعی چگونه ساخته می‌شوند؟
پاسخ اجمالی

اسم فاعل و احکام آن‌:

«اسم فاعل»، اسمى است که ناظر به فاعل افعال است، و آن یا از فعل ثلاثى مجرّد ساخته می‌شود و یا از غیر آن.

الف) در صورتی که از فعل ثلاثى مجرّد -با هر وزنی- ساخته شود، صیغه مفرد آن همواره بر وزن «فاعِل» خواهد بود، مانند: «ناصِر»، «جالِس».

ب) اما اگر از افعال غیر ثلاثی مجرّد (چه افعال ثلاثی مزید و چه افعال رباعی) ساخته شود، صیغه مفرد آن دقیقا منطبق با صیغه اول فعل مضارع معلوم همان باب خواهد بود. مانند: مُحْسِن (از باب افعال)، مُقَلِّد (ازباب تفعیل)، مُقَابِل (از باب مفاعله) و مُسَیْطِر (از افعال رباعی) که به ترتیب هم‌وزن «یُحْسِن»، «یُقَلِّد»، «یُقَابِل» و «یُفَعْلِل» هستند.

برخی ویژگی‌های اسم فاعل از قرار زیر است:

  1. اسم فاعل از نظر عمل کردن مانند فعلی می‌باشد که از آن ساخته شده است؛ یعنى اگر از فعل لازم بود، تنها فاعل می‌گیرد و در صورتی که از فعل متعدی گرفته شود، علاوه بر فاعل به مفعول هم نیاز دارد.
  2. ادیبان عرب در عمل‌کردن اسم فاعل، تفصیلى بدین ترتیب داده‌اند که اگر با الف و لام آورده شود، مطلقا عمل می‌کند، چه به معناى ماضى باشد و چه به معناى غیر آن؛ اما اگر بدون الف و لام آورده شود از دو حال خارج نیست. یا به معناى ماضى است که در این صورت، عمل نمی‌کند و یا به معناى حال و یا استقبال است که در این صورت و تنها به شرطی که بعد از یکی از کلمات ذیل قرار گیرد، عمل خواهد کرد:

الف) حرف استفهام، مانند: «أضاربٌ زیدٌ عمراً الآن او غداً».

ب) حرف نداء، مثل: «یا طالعاً جبلاً الآن او غدا».

ج) حرف نفى، مانند: «ما ضاربٌ زیدٌ عمراً الآن او غدا».

د) موصوف، نظیر: «مررت برجل ضاربٍ عمراً الآن او غدا».

هـ) مسند، مانند: «زید ضاربٌ عمراً الآن او غدا».

  1. اسم فاعل لازم نیست که بر معمولش مقدّم باشد تا عمل کند؛ بلکه چه مقدّم و چه مؤخّر بیاید عمل خواهد کرد.
  2. در صورتی که اسم فاعل از فعل لازم ساخته شده و به فاعلش اضافه شده باشد، معنای صفت مشبهه را خواهد داشت، ولى اگر از فعل متعدّى ساخته شود، همان معنای خودش را داشته و در صورتی که به فاعلش اضافه شود، مفعولش منصوب باقى مانده و در صورتی که به مفعولش اضافه شود، فاعلش به حالت رفع باقی خواهد ماند.
  3. اسم فاعل اگر مصغّر شود، بنابر قول مشهور عمل نمی‌کند.

اسم مفعول و احکام آن‌:

«اسم مفعول» اسمى است که دلالت کند بر متعلّق فعل؛ یعنى کسى یا امرى که فعل بر او واقع شده است، و اگر از ثلاثى مجرّد ساخته شود بر وزن مفعول می‌آید، مانند: «مَنْصُور»، «مَکْتُوب» و ... و در غیر این صورت، صیغه اولش هم‌وزن فعل مضارع مجهول خواهد بود، مانند: «مُکْرَم» و «مُنْذَر» از باب افعال، و «مُشَرَّف» از باب تفعیل که به ترتیب هم‌وزن «یکرم»، «ینذر» و «یشرف» هستند.

اسم مفعول در جمیع احکامش مانند اسم فاعل است، با این تفاوت که به جای فاعل، نائب فاعل خواهد گرفت.[1]

در پایان گفتنی است که در قرآن کریم، حدود 3500 «اسم فاعل» و بیش از 500 «اسم مفعول» مورد استفاده قرار گرفته است.


[1]. ر. ک: ذهنی تهرانی، سید محمد جواد،  قواعد صرف و نحو و روش تجزیه و ترکیب، ج 1، ص 57- 59، قم، مؤلف، چاپ اول، 1371ش.

نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

  • تعداد فرزندان حضرت علی (ع)، و نام ایشان و نام مادران آنان چه بوده است؟
    793397 معصومین 1387/06/05
    شیخ مفید در کتاب ارشاد تعداد آنها را 27 تن از دختر و پسر دانسته و پس از آن گفته است: عده‏ای از علمای شیعه گویند که فاطمه پس از وفات پیامبر (ص) جنینی که پیامبر او را محسن نامیده بود سقط کرد. بنابر قول این عده، فرزندان آن حضرت ...
  • معنای ذکر «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» چیست و این ذکر چه آثار و برکاتی دارد؟
    757138 حدیث 1396/06/14
    «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ»؛ یعنی هیچ نیرو و توانى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و بزرگ نیست‏. واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش،[1] و «قوّة» به معنای استطاعت و توانایی است.[2] بنابر ...
  • آیا خداوند به نفرینی که از دل شکسته باشد، توجه می کند؟ یا فقط دعاهای مثبت را اجابت می کند؟
    680935 Practical 1390/07/12
    نفرین در آموزه های دینی ما مسئله ای شناخته شده است، چنان که در آیات و روایات آمده است: "بریده باد هر دو دست ابو لهب"؛ "از نفرین مظلوم بترسید که نفرین مظلوم به آسمان می رود". و... . منتها همان گونه که دعا برای استجابت، نیازمند شرایط است، ...
  • حکم زنا با زن شوهردار چیست؟
    659345 Laws and Jurisprudence 1387/05/23
    زنا خصوصا با زن شوهر دار یکی از گناهان بسیار زشت و بزرگ به شمار می آید ولی بزرگی خداوند و وسعت مهربانی او به حدی است، که اگر گنهکاری که مرتکب چنین عمل زشت و شنیعی شده واقعا از کردۀ خود پشیمان باشد و ...
  • عقیقه و احکام و شرایط آن چیست؟
    648885 Practical 1391/02/11
    عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها. پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمی‌کند. بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه می‌شود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی ...
  • آیا کاشت ناخن مانع غسل و وضو است؟
    600828 Laws and Jurisprudence 1387/12/04
    در غسل و وضو، باید آب به اعضای بدن برسد و ایجاد مانعی در بدن که رفع آن مشکل یا غیر ممکن است، جایز نیست، مگر در صورتی که ضرورتی آن را اقتضا کند و یا غرض عقلائی مشروعی در این امر وجود داشته باشد.در هر حال، اگر مانعی ...
  • فضیلت و آداب و شرایط نماز جمعه چیست؟ و به چه صورت خوانده می‌شود؟
    580189 نماز جمعه 1389/09/10
    در مورد جایگاه و فضیلتش نماز جمعه همین بس که سوره‌ای از قرآن به نامش می‌باشد.نماز جمعه یک از عباداتی است که به جماعت خوانده می‌شود. این نماز دو خطبه دارد که با حمد و ثنای الهی شروع می‌شود و امام جمعه در این خطبه‌ها باید مردم را به تقوای ...
  • آیا ارتباط انسان با جن ممکن است؟
    565023 جن 1386/02/01
    قرآن مجید وجود جن را تصدیق کرده و ویژگی‌‏های زیر را برای او برمی‌شمارد:جن موجودی است که از آتش آفریده شد، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است.[1]دارای علم، ادراک، تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال ...
  • اصول و فروع دین را نام برده و مختصراً توضیح دهید؟
    564300 Laws and Jurisprudence 1387/09/23
     دسته بندی اصول دین و فروع دین به این شکلی که در میان ما متداول است از احادیث و روایات ائمه (ع) اخذ نشده است؛ بلکه دانشمندان علوم دینی معارف دینی را به این صورت دسته بندی کردند. تاریخ بحث ها در باره به نیمه دوم قرن اول هجری باز ...
  • طبق فتوای رهبر، نماز مغرب و عشا چه زمانی قضا می شود؟
    559870 Laws and Jurisprudence 1385/10/20
    پاسخ دفتر مقام معظم رهبری: آخر وقت نماز مغرب و عشا نصف شب شرعى است (15/11 ساعت بعد از  ظهر شرعی) و احتیاط آن است که اگر تا آن موقع نماز را نخوانده است، تا طلوع فجر به قصد ما فى‌الذمّه[1] به­جا ­آورد و پس از آن نماز قضا مى‌شود