لطفا صبرکنید
15752
- اشتراک گذاری
احکام تکلیفى بر پنج قسم است. واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح. البته این تقسیم بر اساس ملاک خاصی است که در هر حکمی وجود دارد؛ یعنی شدت و ضعفِ مصلحت یا مفسده ای که در انجام یا ترک عمل وجود دارد، موجب این تقسیمات گشته است. بدیهی است که برای دست یابی به استحباب یا میزان شدت و ضعف ملاک ها به حجتی معتبر مورد نیاز است، اما قاعده ای بین علما داریم که از آن با نام " تسامح در ادله سنن" تعبیر آورده می شود. این قاعده محصول اخبار صحیح و مشهوری است که در منابع روایی آمده است و از آن به "اخبار من بلغ" یاد می شود. بر اساس این اخبار اگر روایتی به ثواب داشتن عملی دلالت کند و دلیلى بر حرام بودن آن عمل وجود نداشته باشد و انسان به قصد و نیّت رسیدن به ثوابش، آن عمل را به جای آورد، آن ثواب را به او مى دهند.
گفتنی است که برخی از فقها به استحباب این عمل نیز نظر داده و گفته اند: اگر "اخبار من بلغ" ثواب داشتن عمل را اثبات نماید، استحباب عمل نیز ثابت می شود. این نظر مورد نقد برخی دیگر از فقها قرار گرفته است، با این استدلال که ظهور روایات در آن است که از ناحیه خداوند به بنده اش که به امید ثواب اقدام کرده است، تفضلا ثواب داده می شود، نه این که خود آن عمل ثواب داشته باشد و اگر خود عمل ثوابی نداشته باشد استحبابی نیز برای آن اثبات نمی گردد.
احکام تکلیفى را بر پنج قسم، وجوب و حرمت و استحباب و کراهت و اباحه تقسیم شده است و بیان می نمایند که هر حکم تکلیفى ملاک خاصی دارد. ملاک حکم وجوبى مصلحتى است که به حد اعلى رسیده باشد که ترک آن جایز نباشد. ملاک حکم حرمت مفسدهاى شدید است که شارع مقدس اجازه انجام آن را نمىدهد. ملاک حکم استحبابى مصلحتى است که به مرحله لزوم و در حد عالى نرسیده باشد و به گونهاى است که ترک آن جایز باشد، اگر چه انجام آن بهتر است. ملاک حکم کراهت مفسدهاى است که به حد اعلى نرسیده، از این رو انجام آن جایز، اما ترک آن بهتر است. اما اباحه حکمى است که انجام و ترک آن نزد شارع مقدس مساوى است و در هیچ یک از فعل و ترک رجحانى نیست .
بدیهی است که در صورت تصریح یا ظهور روایتی صحیح و معتبر در استحباب، [1] یا میزان شدت و ضعف ملاک های عمل، [2] انجام آن عمل مستحب می گردد، اما توجه به این نکته حایز اهمیت است که، اگر روایت ضعیفی بر ثواب داشتن عملی دلالت کند، حتی اگر نتوان به جهت ضعف سند، استحباب آن عمل را اثبات کرد، می توان به ضمیمه "اخبار من بلغ" گفت که خداوند به عامل این عمل، ثواب وعده داده شده در این روایت را خواهد داد.
توضیح این که؛ در بین علما، قاعدهاى با عنوان "تسامح در ادله سنن" [3] مورد بحث قرار می گیرد که از "اخبار من بلغ" [4] استفاده گردیده است. در این که مفاد این روایات چیست، بین فقها اختلاف است و بحث کارشناسی آن باید در جای خود طرح گردد، اما به طور خلاصه می توان گفت که عده ای بر این اعتقادند که اگر "اخبار من بلغ" در کنار این اخبار ضعیف قرار گیرند، استحباب این عمل ثابت می شود؛ با این استدلال که "اخبار من بلغ" ثواب داشتن این عملی که اخبار ضعیف برای آن ثواب مطرح کرده اند، را اثبات می نمایند و ترتب ثواب بر عملی نیز دلیل بر استحباب آن عمل است. [5] گروهی دیگر تنها دلالت این روایات را بر داشتن ثواب می پذیرند و می گویند: مفاد این اخبار آن است که خداوند از فضل خودش به عمل کننده این عمل، ثواب می دهد نه این که آن عمل مستحب گردد. [6]
بنابراین، روایاتى که در کتاب هاى دعا و زیارات و غیره آمده است و تشویق به انجام کارهایی نموده است؛ مثلا گفته هر کس هنگام وضو این دعا را بخواند، یا به هنگام خوابیدن این ذکر را بگوید، یا در شب قدر این دعا را بخواند، یا هنگام زیارت امامان (ع) این کلمات را بگوید، اجر و پاداشى چنین خواهد داشت، در این موارد عمل کردن به این گونه روایات حتی اگر ضعیف باشند نه تنها ایرادى ندارد، بلکه به حکم عقل و روایات صحیحى که به آنها اشاره شد، مورد تفضل و عنایت خداى بزرگ قرار مىگیرد! البته برای عمل به روایات و دریافت ثواب رعایت دو شرط الزامی است: یک این که دلیلى بر حرام بودن و کراهت آن عمل نداشته باشیم. دیگر این که انجام آن کار به قصد و نیّت رسیدن به ثوابش باشد. [7]
[1] از این طریق دانسته می شود که ملاک و مصلحت موجود در این عمل رجحان دارد (کشف میزان شدت و ضعف مصلحت از طریق کشف حکم).
[2] گاهی دست یابی به شدت و ضعف ملاک ها نیز می تواند ما را به استحباب یا یکی از احکام پنج گانه برساند (کشف حکم از طریق کشف میزان شدت و ضعف مصلحت یا مفسده)، اما در این گونه موارد نیز به حجتی معتبر نیاز است و روایاتی که از اعتبار برخوردار نیستند، نمی توانند برای دریافت نظر شارع راه گشا باشند.
[3] لازم به ذکر است که بعضی از علما این قاعده را فقهی و بعضی اصولی دانستند.
[4] مانند این حدیث که در کافى، ج 2، ص 87، آمده است : "عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام یَقُولُ مَنْ بَلَغَهُ ثَوَابٌ مِنَ اللَّهِ عَلَى عَمَلٍ فَعَمِلَ ذَلِکَ الْعَمَلَ الْتِمَاسَ ذَلِکَ الثَّوَابِ أُوتِیَهُ وَ إِنْ لَمْ یَکُنِ الْحَدِیثُ کَمَا بَلَغَه."؛ " امام باقر (ع) فرمود: هر کس از سوى خداوند، ثوابى براى کارى به او برسد، و آن کار را به امید رسیدن به آن ثواب انجام دهد، آن ثواب را به او مى دهند، گر چه آن حدیث آن چنان که به او رسیده است، نباشد".
[5] نک: موسوى،سید حسن، منتهى الأصول، ج 2، ص 213، کتاب فروشى بصیرتى: ... "و لا شک أن ترتب الثواب على عمل دلیل على استحبابه و المثبت لهذا الاستحباب هو عنوان البلوغ سواء کان بالخبر الموثق أو الضعیف فیکون خبر الضعیف حجة على الاستحباب کالخبر الصحیح و الموثق... ".؛ رسائل و مسائل (للنراقی)، ج 1، ص 107؛ همان، ج 3 ، ص 104، و لیکن به جهت تسامح در ادله سنن که مشهور میان علماى شیعه است و از احادیث صحیحه مستفاد مى‌شود اثبات استحباب این نماز به این اخبار مىتوان کرد.
[6] نک: خویى، سید ابو القاسم، مصباحالأصول، ج 2، ص 320، کتاب فروشى داورى، چاپ پنجم، 1417 هجرى قمرى، ... "فان مفادها مجرد الاخبار عن فضل (اللَّه تعالى) و أنه سبحانه بفضله و رحمته یعطی الثواب الّذی بلغ العامل، و إن کان غیر مطابق للواقع، فهی - کما ترى - غیر ناظرة إلى العمل، و أنه یصیر مستحبا لأجل طرو عنوان البلوغ، و لا إلى إسقاط شرائط...".
[7] نک: نمایه اعتبار کتب دعا، سؤال 1364 (سایت: 1389).
: ما هو ملاک کون العمل مستحباً؟ 
: What is the criterion for an action to be recommended and desirable? 
: Sur quel critère et base se fonde-t-on pour déclarer un acte surérogatoire ? 
: Apa yang menjadi kriteria sehingga sebuah amalan itu disebut sebagai mustahab? 
: Bir amelin mustehap oluşunda ölçü nedir? 
: ایک عمل کےمستحب هونے کا معیار کیا هے؟
