انسان در زندگی روز مره و عادی خود، اگر به واجبات عمل کند و از کارهای حرام دوری گزیند، می‌تواند به هدف مورد نظر که همان کمال و سعادت است، دست پیدا کند. به عبارت دیگر، انسان در شبانه روز ضمن پرداختن به امور عادی زندگی و کار تلاش، اما با مراعات اخلاق، حسن خلق در اجتماع و محیط خانواده، انجام واجبات و ترک محرمات و در صورت امکان با انجام برخی از مستحبات می‌تواند انسان موفقی باشد و در همین راستا، باید از فرصت‌‌ها و اوقات نهایت استفاده و بهره‌‌برداری را نمود.

لذا آنچه در برنامه ریزی روزانه، هفتگی، ماهانه و ... مهم است، در مرحله اول، توجه به واجبات و دوری از محرمات است. گفتنی است که واجبات منحصر به نماز و روزه و ... نیست؛ کار و تلاش برای کسب روزی حلال، نیکی به پدر و مادر، صله ارحام، تحصیل علم و دانش، رسیدگی به امور خانواده و ... نوعی واجب به شمار می‌آیند.

در مرحله بعد باید از میان مستحبات، مواردی که با نوع زندگی و زمان و مکان زندگی فرد سازگارتر است برگزیده شده و در برنامه قرار گیرد. البته باید فرصتی برای تفریح و استراحت نیز قرار داده شود.

آنچه از پیامبر(ص) و ائمه(ع) در ارتباط با برنامه زندگی به ما رسیده، بهترین برنامه برای زمان‌‌بندی اوقات شبانه و روزی است:

پیامبر اسلام(ص) در این باره فرمود: «زندگی شخص عاقل باید سه بخش داشته باشد که در یک بخش آن، مشغول مناجات با خدا باشد، یک بخش را نیز به محاسبه نفس بپردازد و بخش باقی‌‌مانده را به خوردن و آشامیدن(یا امور روزمرّه زندگی) اختصاص دهد که این بخش اخیر، کمک‌‌کار آن دو بخش اول خواهد بود».[1]

در روایتی از امام رضا(ع)، ساعات شبانه روز، به چهار بخش تقسیم شده است؛ آن‌حضرت می‌فرماید: «سعی کنید که شبانه روزتان را به چهار بخش تقسیم کنید؛ بخشی را برای مناجات و عبادت، بخشی را برای معاش و به دست آوردن روزی، بخشی را برای معاشرت با برادران دینی مورد اعتماد و کسانی که عیب‌‌هایتان را به شما بشناسانند و باطن شما را خالص کنند، و بخشی را برای پرداختن به لذت‌‌های [حلال] اختصاص دهید که این بخش اخیر، شما را برای پرداختن به بخش‌‌های دیگر زندگی‌تان آماده‌‌تر می‌کند».[2]

نقطه مشترک روایات وارده در این زمینه، دوری از افراط و تفریط بوده و تقسیم‌‌بندی اوقات شبانه روز بدان معنا نیست که نباید یکی از این بخش‌‌های زندگی حتی اندکی از دیگر بخش‌‌ها زمان‌‌برتر باشد، بلکه مراد آن است که در یک شبانه روز زندگی، هیچ‌یک از این موارد مورد غفلت واقع نشود.

با توجه به آنچه بیان شد، نمی‌توان نسخه‌ای پیچید که برای تمام افراد قابل استفاده باشد، بلکه هر فردی با توجه به شرایط شخصی خود باید برنامه‌اش را تنظیم کند.[3]

[1]. ابن أبی جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، ج 3، ص 296، قم، دار سید الشهداء للنشر، چاپ اول، 1405ق.

[2]. علی بن موسی(امام هشتم)، الفقه المنسوب للإمام الرضا(ع)، ص 337‌، مشهد، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ اول، 1406ق.

[3]. «تقسیم‌بندی اوقات شب و روز در زندگی»، 44305؛ «تدبیر و برنامه ریزی در روایات»، 21093؛ «تقسم بندی برنامه های اسلام»، 2600؛ «برنامه های دین برای زندگی»، 16130.