در برابر کسانی که از راه علم ازلی خداوند، برای نظریه جبر، استدلال می‌آوردند، باید این‌گونه پاسخ داده شود که: «خداوند از ازل می‌داند که انسان با اختیار خود اعمال را انجام می‌دهد».

این پاسخ با علم جامع و ازلی خداوند منافات ندارد؛ زیرا خدواند از ازل می‌داند که او کارها را با اختیار خود انجام می‌دهد؛ همان‌گونه که با آفرینش خداوند نیز منافات ندارد؛ چون خداوند از ازل چنین اراده کرده است که این عمل بر اساس اراده و اختیار انسان تحقق پیدا کند؛ چنان‌که این پاسخ با اختیار انسان نیز ناسازگار نیست.

به نظر می‌رسد دلیل این گفتار شما که گفته‌اید: این پاسخ با علم جامع خداوند ناسازگار است و آن‌را نقض می‌کند، این است که چون علم خدا عین ذات او است، پس علم خداوند، علت نیز هست؛ بنابر این، آن مثالی که بیان کرده‌اند مناسب نیست؛ زیرا علم غیر خدا هیچ‌گاه نمی‌تواند علت برای افعال دیگران باشد.

اما همان‌گونه که اشاره کردیم، علم خداوند هر چند از آن جهت که عین ذات خدا است، علت برای معلوم نیز هست، ولی باید دقت داشت که علم خداوند که علت برای وقوع پدیده‌ها است، آن علم جامع و کامل است؛ یعنی علم به مجموعۀ علل و شرایط تحقق یک حادثه؛ و در مورد افعال انسان؛ چون یکی از اجزاء و شرایط آن اختیاری بودن است، به گونه‌ای که اگر از روی اختیار محقق نشود برخلاف علم ازلی الهی خواهد بود؛ بنابر این، آن علم جامع و کامل الهی نه تنها با اختیار منافات ندارد؛ بلکه اختیار انسان را اثبات می‌کند. در مورد آن مثال و تمثیل نیز باید توجه داشت که در تمثیل  مشابهت از همۀ جهات لحاظ نمی‌شود؛ این نوع مثال‌ها فقط برای توضیح این جهت است که آگاهی و علم (افرادی مانند مدیر مدرسه و ..) موجب سلب اختیار نمی‌شود. البته اساساً چون چیزی شبیه خدا نیست:

«لیس کمثله شیء»،[1] باید در مورد هر تمثیل و مثال برای خداوند گفت:

ای برون از وهم و قال و قیل من                             خاک بر فرق من و تمثیل من[2]

[1]. شوری، 11.

[2]. برای آگاهی بیشتر، ر. ک: سؤال شماره 2084 (سایت: 2135)، نمایه: علم خداوند و اختیار انسان.