جستجوی پیشرفته
بازدید
2682
آخرین بروزرسانی: 1401/06/22
خلاصه پرسش
قاعده فلسفی «کل ممکن محفوف بالوجوبین» را توضیح دهید؟
پرسش
قاعده «کل ممکن محفوف بالوجوبین» را توضیح دهید؟
پاسخ اجمالی

معنای این قاعده فلسفی آن است که هر ممکن الوجوبی برای وجود خویش نیازمند دو وجوب است؛ یعنی هر موجودی که به حسب مقام ذات خود ممکن باشد، پیوسته در آغوش دو ضرورت است که از آنها با نام‌های «وجوب سابق» و «وجوب لاحق» یاد می‌شود.

«وجوب سابق» عبارت است از: مرجّح تام و کاملی که همواره ماهیت ممکنات را از حد تساوی نسبت به وجود و عدم خارج نموده و به مرحله‌ی ضرورت وجود می‌رساند. وصول به مرحله ضرورت وجود در مورد ماهیات ممکنه جز از طریق تحقق علت تامه امکان‌پذیر نیست. بنابر این، تا زمانی که علت تامه موجود نباشد و تمام عدم‌ها از ماهیت سلب نگردد، خروج ماهیت از مرحله‌ی تساوی نسبت به وجود و عدم، امکان‌پذیر نخواهد بود، بلکه همچنان تا ابد در جایگاه اصلی خویش که عبارت است از «بقعه امکان ذاتی» فرو خواهد ماند.[i]

اما «وجوب لاحق» عبارت است از: وجوبی که پس از اتصاف ماهیت به وجود، بر آن عارض می‌شود؛ یعنی اگر فرض کنیم ماهیت ممکن از حد تساوی نسبت به وجود و عدم خارج گشته و موجود شده باشد، در زمان موجود بودن و به شرط موجود بودن، صفت وجود برای ماهیت موجود، ضروری و واجب است؛ زیرا وجود صفت، برای موصوف در حین اتصاف و به شرط اتصاف ضروری است. این نوع از ضرورت را بر حسب اصطلاح، «ضرورت بشرط المحمول» می‌گویند؛ یعنی وجود محمول برای موضوع در هنگام اتصاف موضوع به محمول ضروری است. بنابر این، وجوب لاحق جز «ضرورت بشرط المحمول» چیز دیگری نیست.

با توجه به آنچه گذشت، به روشنی معلوم می‌شود، هر موجودی که به حسب مقام ذات خود ممکن باشد، پیوسته در حیطه دو وجوب و همواره در آغوش دو ضرورت سابق و لاحق است. ضرورت سابق از سوی تحقق علت تامه و ضرورت لاحق از سوی فعلیت محمول تحقق می‌پذیرند.

امام فخر رازی ضمن طرح این قاعده و اثبات آن به شبهه‌ای که را در این باب وارد کرده‌اند پاسخ داده است.

شبهه عبارت است از این که: وجوب همیشه یک صفت ثابت است و صفت ثابت بالضروره مستلزم موصوف ثابت خواهد بود. بنابر این، اگر وجوب که یک صفت ثابت است، پیش از وجود موجود باشد، لازم می‌آید صفت پیش از موصوف خود موجود باشد و این امر بالضروره باطل است.

فخر رازی در جواب می‌گوید: اولا: وجوب، یک صفت ثبوتی نیست تا نیازمند به موصوف سابق باشد. ثانیا: اگر وجوب یک صفت ثبوتی باشد، هرگز بدون موصوف نخواهد بود؛ زیرا آنچه موصوف به صفت وجوب سابق است، عبارت است از فاعل، هنگامی که در فعل تأثیر می‌کند؛ زیرا فاعل نسبت به فعلی که صدور آن واجب است، محکوم به وجوب صادر کردن آن فعل است. بنابر این، وجوب که یک صفت ثبوتی است، بدون موصوف باقی نمی‌ماند.

صدرالمتألهین این قاعده را به تفصیل مورد بحث قرار داده و معتقد است هر موجود ممکن پیوسته محفوف به دو وجوب و دو امتناع است، به طوری که خالی‌بودن ماهیت ممکن به حسب نفس الامر و واقع، از دو وجوب سابق و لاحق، یا دو امتناع سابق و لاحق به هیچ وجه امکان‌پذیر نیست؛ زیرا از نظر حکم عقل بین وجوب و امتناع هیچ‌گونه واسطه نیست و پیوسته شیء در واقع و نفس الأمر یا واجب است یا ممتنع، اگر چه ماهیت بر حسب مقام ذات خود نه واجب است و نه ممتنع؛ نه موجود است و نه معدوم؛ نه کلی است و نه جزئی؛ نه خارجی است و نه ذهنی، بلکه ماهیت در مقام ذات خود فقط ماهیت است، نه هیچ چیز دیگر، چنان‌که گفته‌اند: «الماهیة من حیث هی لیست الا هی». و از این‌جا است که صدرالمتألهین وجوب سابق و لاحق و همچنین امتناع سابق و لاحق را نسبت به ماهیت، همیشه بالغیر می‌داند؛ زیرا هیچ‌کدام از آنها داخل ماهیت نیستند، بلکه همواره عارض بر ذات ماهیت‌اند.

ابن‌سینا و سهروردی در موضوع بالغیر بودن وجوب وجود نسبت به ماهیت، در آثار خود به تفصیل سخن گفته‌اند. ابن‌سینا می‌گوید: آنچه در حد ذات ممکن است، هرگز از سوی خویشتن خویش موجود نخواهد شد؛ زیرا موجود بودن و معدوم بودن در مورد ممکن بالذات دارای نسبت متساوی است و هرگاه دو چیز نسبت به یک شیء از هر جهت مساوی باشند، ترجیح یکی از آن دو بر دیگری همیشه از سوی غیر انجام می‌گیرد.[ii]  


[i]. ر. ک: معنای جمله‌ی «الشیء ما لم یجب لم یوجد»، 131550.

[ii]. ر. ک: ابراهیمی دینانی، غلامحسین، قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، ج 2، ص 568- 575، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی،  1366.  

نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

  • تعداد فرزندان حضرت علی (ع)، و نام ایشان و نام مادران آنان چه بوده است؟
    793397 معصومین 1387/06/05
    شیخ مفید در کتاب ارشاد تعداد آنها را 27 تن از دختر و پسر دانسته و پس از آن گفته است: عده‏ای از علمای شیعه گویند که فاطمه پس از وفات پیامبر (ص) جنینی که پیامبر او را محسن نامیده بود سقط کرد. بنابر قول این عده، فرزندان آن حضرت ...
  • معنای ذکر «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» چیست و این ذکر چه آثار و برکاتی دارد؟
    757138 حدیث 1396/06/14
    «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ»؛ یعنی هیچ نیرو و توانى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و بزرگ نیست‏. واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش،[1] و «قوّة» به معنای استطاعت و توانایی است.[2] بنابر ...
  • آیا خداوند به نفرینی که از دل شکسته باشد، توجه می کند؟ یا فقط دعاهای مثبت را اجابت می کند؟
    680935 Practical 1390/07/12
    نفرین در آموزه های دینی ما مسئله ای شناخته شده است، چنان که در آیات و روایات آمده است: "بریده باد هر دو دست ابو لهب"؛ "از نفرین مظلوم بترسید که نفرین مظلوم به آسمان می رود". و... . منتها همان گونه که دعا برای استجابت، نیازمند شرایط است، ...
  • حکم زنا با زن شوهردار چیست؟
    659345 Laws and Jurisprudence 1387/05/23
    زنا خصوصا با زن شوهر دار یکی از گناهان بسیار زشت و بزرگ به شمار می آید ولی بزرگی خداوند و وسعت مهربانی او به حدی است، که اگر گنهکاری که مرتکب چنین عمل زشت و شنیعی شده واقعا از کردۀ خود پشیمان باشد و ...
  • عقیقه و احکام و شرایط آن چیست؟
    648885 Practical 1391/02/11
    عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها. پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمی‌کند. بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه می‌شود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی ...
  • آیا کاشت ناخن مانع غسل و وضو است؟
    600828 Laws and Jurisprudence 1387/12/04
    در غسل و وضو، باید آب به اعضای بدن برسد و ایجاد مانعی در بدن که رفع آن مشکل یا غیر ممکن است، جایز نیست، مگر در صورتی که ضرورتی آن را اقتضا کند و یا غرض عقلائی مشروعی در این امر وجود داشته باشد.در هر حال، اگر مانعی ...
  • فضیلت و آداب و شرایط نماز جمعه چیست؟ و به چه صورت خوانده می‌شود؟
    580189 نماز جمعه 1389/09/10
    در مورد جایگاه و فضیلتش نماز جمعه همین بس که سوره‌ای از قرآن به نامش می‌باشد.نماز جمعه یک از عباداتی است که به جماعت خوانده می‌شود. این نماز دو خطبه دارد که با حمد و ثنای الهی شروع می‌شود و امام جمعه در این خطبه‌ها باید مردم را به تقوای ...
  • آیا ارتباط انسان با جن ممکن است؟
    565023 جن 1386/02/01
    قرآن مجید وجود جن را تصدیق کرده و ویژگی‌‏های زیر را برای او برمی‌شمارد:جن موجودی است که از آتش آفریده شد، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است.[1]دارای علم، ادراک، تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال ...
  • اصول و فروع دین را نام برده و مختصراً توضیح دهید؟
    564300 Laws and Jurisprudence 1387/09/23
     دسته بندی اصول دین و فروع دین به این شکلی که در میان ما متداول است از احادیث و روایات ائمه (ع) اخذ نشده است؛ بلکه دانشمندان علوم دینی معارف دینی را به این صورت دسته بندی کردند. تاریخ بحث ها در باره به نیمه دوم قرن اول هجری باز ...
  • طبق فتوای رهبر، نماز مغرب و عشا چه زمانی قضا می شود؟
    559870 Laws and Jurisprudence 1385/10/20
    پاسخ دفتر مقام معظم رهبری: آخر وقت نماز مغرب و عشا نصف شب شرعى است (15/11 ساعت بعد از  ظهر شرعی) و احتیاط آن است که اگر تا آن موقع نماز را نخوانده است، تا طلوع فجر به قصد ما فى‌الذمّه[1] به­جا ­آورد و پس از آن نماز قضا مى‌شود