جستجوی پیشرفته
بازدید
4889
آخرین بروزرسانی: 1401/11/12
خلاصه پرسش
منشأ پیدایش دین چیست؟ آیا نمی‌توان نظریه مارکس را که می‌گوید دین، ابزاری در دستان قشر مرفه برای بهره‌برداری از قشر زحمت‌کش است را با واقعیت جوامع دین‌مدار منطبق دانست؟!
پرسش
مارکس معتقد است دین برای قشر کارگر ایجاد شده تا تحمل بدبختی را برای آنان آسان کند و با وعده بهشت و خوش‌بختی بعد از مرگ، سرکشی آنان در برابر قشر مرفه را خنثا کند. وقتی به برخی جوامع دینی کنونی و زندگی مجلل دین‌مدارانی می‌نگرم که از قضا از هر فرصتی برای دعوت مردم به قناعت استفاده کرده ولی حاضر نیستند زندگی‌شان را در حد عموم مردم تنظیم کنند، به گفته مارکس می‌رسم! مدتی است حقیقتا دچار این تردید شده‌ام که نکند دین تنها استفاده ابزاری و منفعت مالی داشته باشد! چگونه این تردیدم را برطرف کنم؟!
پاسخ اجمالی

اگرچه برخی منشأ دین را اموری مانند ترس، نادانی، ابزاری در دست زورمداران و ... اعلام کرده‌اند؛ اما واقعیت این است که دین همزاد فطرت انسان‌ها بود، و دین‌مداران واقعی از دین برای هدایت خود و دیگران بهره می‌جویند.

البته در این میان مدعیان دروغینی هم وجود داشته و دارند که دین را ابزاری برای فریب دیگران قرار می‌دهند، و این واقعیتی است که در قرآن نیز بارها بدان اشاره شد که نیازی نیست تا به سخن مارکس و دیگران استناد کنیم!

بر این اساس، اگر مدعیان پیروی از دین، دین‌مدار واقعی باشند، قهرا عملکرد آنان تا حد امکان به گسترش عدالت، پاک‌دستی، رفع تبعیض، و ظلم خواهد انجامید؛ چنان‌که در طول تاریخ افراد زیادی با عمل به دین و ترویج آن در جامعه توانسته‌اند در این راه گام بردارند؛ اما با این وجود کم نبودند افرادی که دین را تنها ابزاری برای فریب مردم و بهره‌گیری آنان قرار داده و حتی مانند یزید با استفاده نادرست از مفاهیم دینی مردم را به کشتن فرزند پیامبر(ص) تحریک می‌کردند! و این فرایند مثبت و منفی بهره‌گیری از دین، همواره و در طول تاریخ نیز جریان داشته و خواهد داشت!

بنابر این، ساده‌اندیشانه است که سوء استفاده‌ها از دین را دلیلی بر آن بدانیم که دین جز ابزاری برای منفعت‌طلبان نیست و منکر وجود دین‌مدارانی مانند علی بن ابی‌طالب(ع) شویم که حتی در زمان فرمانروایی خود، دین را ابزاری برای منفعت‌طلبی شخصی و اطرافیان خود قرار ندادند.

پاسخ تفصیلی
  1.  اولین نکته‌ای که باید به آن توجه کرد، این است که باید بین منشأ پیدایش دین و منشأ گرایش به دین فرق گذاشت. بسیاری از اشتباهات از خلط بین این دو سرچشمه می‌گیرد. نظریه مارکس یا فروید و امثال آنها، باید در باب منشأ گرایش به دین مطرح شود، نه منشأ خود دین! مبحث منشأ دین یک بحث کلامی یا فلسفی است. متکلمان و فیلسوفان در این زمینه می‌گویند:

منشأ و علت فاعلی دین، همان اراده الهی است که در قالب وحی به پیامبران الهام کرده، آنان نیز به مردم ابلاغ نمودند؛ اما گرایش به دین می‌تواند یک بحث روان‌شناسی یا جامعه‌شناسی یا فلسفی باشد.[i]   

  1. پیرامون چگونگی پیدایش دین در میان مردم و این‌که آیا دین در نهایت از میان خواهد رفت یا نه؟ فرضیّه‏‌های متعددی ابراز شده است:

1-2. دین زاییده ترس است؛ زیرا بشر از طبیعت می‌ترسید، و همین ترس سبب شد تا او به فکر ساخت دین بیفتد.

2-2. علّت پیدایش دین، جهل و نادانى بشر است؛ زیرا او می‌‏خواست حوادث جهان را علت‌یابی‌ نماید و چون علّت‌ها را نمی‌‏شناخت، علّتی ماوراء طبیعى براى حوادث در نظر می‌گرفت.

3-2. دلیل گرایش مردم به دین، علاقه‌‏اى است که آنان به نظم و عدالت دارند؛ یعنی چون در دنیا از طرف طبیعت یا اجتماع، بی‌‏عدالتى می‌بینند، براى این‌‌که تسکینى جهت دردهای درونى خود بیابند، دین را براى خویشتن می‌‏سازند!

صاحبان این فرضیّه‌ها معتقدند که اگر علم را توسعه دهیم، دین خود بخود از میان می‌‏رود. یعنی دانا‌شدن مساوى با بی‏دینی خواهد بود! اما این باور نادرست است و علم جایگزین دین نیست؛ چون هرچه علم پیشرفت کرد، دین همچنان باقى ماند و به عنوان یک نمونه کوچک، لوئی پاستور که انقلابی در دانش نوین به وجود آورد، هیچ‌گاه از دین روی‌گردان نشد.

4-2. فرضیه دیگری علت پیدایش دین را آن می‌داند که دین‏ وسیله‌‏اى است براى کسب امتیاز در جامعه‌‏هاى طبقاتى. این فرضیّه مارکسیست‌‌ها است که معتقدند:

بشر در ابتدا و هنگامی که زندگى‌اش ابتدایى و قبیله‌‏اى بود، زندگى اشتراکى داشت و در آن زمان اساساً دینى وجود نداشت؛ به علل خاصّى موضوع مالکیّت پیدا ‏شد و جامعه طبقاتى و فئودالیسم به وجود ‌آمد، بعد از فئودالیسم نیز کاپیتالیسم پیدا ‌‏شد، طبقه حاکم و محکوم، ظالم و مظلوم و رنجبر و زحمتکش به وجود ‌‏آمد و در این جامعه، طبقه حاکمه براى این‌که منافع خود را حفظ کند، دین را اختراع ‌‏کرد تا طبقه محکوم در مقابل او قیام نکند. آن‌گاه دین، از طرف طبقه ظالم و حاکم به وسیله‌‏ و افسار و پوزبندى براى طبقه‌ی مظلوم و محکوم تبدیل شد؛[ii] از این‌رو، تا وقتى که جامعه طبقاتى وجود دارد، هر چند علم به عرش هم برسد باز هم دین وجود خواهد داشت و تنها راه از بین‌بردن دین، ایجاد جامعه‌ی اشتراکى و بدون طبقاتی است. هرگاه تفاوت طبقاتی از میان رفت، دین هم خود بخود نابود خواهد شد؛ دین دامی است که طبقه‌ی حاکم برای مردم نهاده است، و هنگامی که خود آن طبقه از بین برود، ابزار کارش که دین باشد هم نابود خواهد شد. خلاصه این‌که مساوات کامل را برقرار کنید، دین از میان خواهد رفت!

این فرضیّه نیز نتوانست در دنیا براى خود جایى باز کند؛ زیرا از طرفى دانشمندان ثابت کرده‌اند دین از مالکیّت قدیمی‌‏تر است، در دوران اشتراکى اوّلى هم دین بوده است، در همان دوران اشتراک اوّلیه و پیش از پیدایش جامعه‌‏هاى طبقاتى هم دین و پرستش وجود داشت. از سوی دیگر این نظریّه با واقعیّات تاریخی منطبق نیست و تاریخ خلاف آن‌را نشان می‌‏دهد؛ زیرا دین همیشه از میان طبقات ضعیف و محکوم ظهور کرده است؛ رهبران دینى اشخاصى مانند موسی(ع) بودند، با گروهى زیر دست و بیچاره در مقابل قومى حاکم و مسلّط مانند فرعون و فرعونیان!

هنگامی که پیامبر اسلام(ص) ظهور کرد، متنفّذین و پولدارها و رباخوارها علیه ایشان قیام کردند؛ یعنی طبقه حاکم و اشراف؛ مانند ابوسفیان، ابوجهل، ولید بن مغیره و ... در برابر پیامبر(ص) ایستادند؛ اما یاران و گروندگان به حضرتشان بیشتر از افرادی مانند عمار یاسر، ابوذر غفاری، سلمان فارسی، عبداللَّه بن مسعود و ... تشکیل می‌شدند که از طبقات زیر دست و محکوم و مظلوم اجتماع بودند. بنابر این، فرضیّه مارکسیست‌ها در مورد مبدأ و منشأ پیدایش دین را نمی‌توان پذیرفت.

5-2. دین از فطرت برمی‌خیزد و از نهاد ناخودآگاه بشر سرچشمه می‌گیرد. روان ناخودآگاه جزو سرشت بشر است. دین جزو امورى است که در روان ناخودآگاه بشر به طور فطرى و طبیعى وجود دارد. و به بیان برخی از روان‌‌شناسان، دین از آن نوع از امیال طبیعی است که از دنیایى ماوراى این دنیا سرچشمه گرفته است.[iii]

  1. با توجه به تمام آنچه گفته شد دوباره تأکید می‌کنیم که باید بین دین و کارکرد واقعی آن و عملکرد مدعیان دین فرق گذاشت؛ اگر متدینان و مدعیان پیروی از دین، به حقیقت متدین بوده و به دستورات دین عمل کنند، نتیجه آن گسترش عدالت، پاکدستی، رفع تبعیض، و ظلم خواهد بود؛ اما اگر گروهی با تظاهر به دین‌داری، آن‌را وسیله‌ای برای پیشبرد اهداف دنیاطلبانه خود نمایند، می‌توان گفت که تنها این گروه‌‌اند که دین را به عنوان بازیچه و ابزار خود قرار داده‌اند و چنین افرادی قبل از آن‌که مارکس و یا هر فرد دیگری به نقد و نکوهش عملکردشان بپردازد، بارها در قرآن کریم مورد سرزنش قرار گرفته‌اند.

به عنوان نمونه، در ارتباط با دانشمندان دینی مسیحیت که از آنان با نام «حبر» و «احبار» یاد می‌شود، قرآن کریم از دسته‌ای از آنان به نیکویی یاد کرده و گروهی را نیز از افرادی به شمار آورده که در پناه دین به غارت اموال مردم می‌پردازند:

الف) خداوند در جنبه مثبت از آنان این‌گونه یاد می‌کند:

لَوْ لا یَنْهاهُمُ الرَّبَّانِیُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَ أَکْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما کانُوا یَصْنَعُون.

اگر خداجویان و دانشمندانشان آنان را از سخنان گناه‌آلود و حرام‌خواری باز نمی‌داشتند، رفتار مردم بسیار ناپسند بود.

ب) جنبه منفی آنان نیز که بهره‌برداری ابزاری از دین است در آیه دیگری این‌گونه بیان شده است:

إِنَّ کَثیراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ یَصُدُّونَ عَنْ سَبیلِ اللَّه.

بسیاری از دانشمندان دینی و نیز صومعه‌نشینان، از راه حرام اموال مردم را خورده و مانع می‌شوند تا آنان در مسیر خدا قرار گیرند!

نتیجه نهایی این‌که دین حق به خودی خود افیون توده‌ها نیست؛ بلکه مردم را به راه راست هدایت می‌کند؛ اما ممکن است برخی فرصت‌طلبان از دین به عنوان افیون توده‌ها استفاده کنند!

راه مبارزه با این آسیب، مبارزه با فرصت‌طلبان است، نه تحلیل نادرست از دین و دین‌داری!


[i]. ر. ک: «نقد فرضیه فروید پیرامون منشاء پیدایش دین»، 21134.

[ii]. ر. ک: «دین افیون ملت‌ها»، 80390.

[iii]. مطهری، مرتضی، فقه و حقوق (مجموعه آثار)، ج 3، ص 289- 394، قم، صدرا، چاپ اول، بی‌تا.

نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

  • تعداد فرزندان حضرت علی (ع)، و نام ایشان و نام مادران آنان چه بوده است؟
    793397 معصومین 1387/06/05
    شیخ مفید در کتاب ارشاد تعداد آنها را 27 تن از دختر و پسر دانسته و پس از آن گفته است: عده‏ای از علمای شیعه گویند که فاطمه پس از وفات پیامبر (ص) جنینی که پیامبر او را محسن نامیده بود سقط کرد. بنابر قول این عده، فرزندان آن حضرت ...
  • معنای ذکر «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» چیست و این ذکر چه آثار و برکاتی دارد؟
    757138 حدیث 1396/06/14
    «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ»؛ یعنی هیچ نیرو و توانى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و بزرگ نیست‏. واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش،[1] و «قوّة» به معنای استطاعت و توانایی است.[2] بنابر ...
  • آیا خداوند به نفرینی که از دل شکسته باشد، توجه می کند؟ یا فقط دعاهای مثبت را اجابت می کند؟
    680935 Practical 1390/07/12
    نفرین در آموزه های دینی ما مسئله ای شناخته شده است، چنان که در آیات و روایات آمده است: "بریده باد هر دو دست ابو لهب"؛ "از نفرین مظلوم بترسید که نفرین مظلوم به آسمان می رود". و... . منتها همان گونه که دعا برای استجابت، نیازمند شرایط است، ...
  • حکم زنا با زن شوهردار چیست؟
    659345 Laws and Jurisprudence 1387/05/23
    زنا خصوصا با زن شوهر دار یکی از گناهان بسیار زشت و بزرگ به شمار می آید ولی بزرگی خداوند و وسعت مهربانی او به حدی است، که اگر گنهکاری که مرتکب چنین عمل زشت و شنیعی شده واقعا از کردۀ خود پشیمان باشد و ...
  • عقیقه و احکام و شرایط آن چیست؟
    648885 Practical 1391/02/11
    عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها. پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمی‌کند. بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه می‌شود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی ...
  • آیا کاشت ناخن مانع غسل و وضو است؟
    600828 Laws and Jurisprudence 1387/12/04
    در غسل و وضو، باید آب به اعضای بدن برسد و ایجاد مانعی در بدن که رفع آن مشکل یا غیر ممکن است، جایز نیست، مگر در صورتی که ضرورتی آن را اقتضا کند و یا غرض عقلائی مشروعی در این امر وجود داشته باشد.در هر حال، اگر مانعی ...
  • فضیلت و آداب و شرایط نماز جمعه چیست؟ و به چه صورت خوانده می‌شود؟
    580189 نماز جمعه 1389/09/10
    در مورد جایگاه و فضیلتش نماز جمعه همین بس که سوره‌ای از قرآن به نامش می‌باشد.نماز جمعه یک از عباداتی است که به جماعت خوانده می‌شود. این نماز دو خطبه دارد که با حمد و ثنای الهی شروع می‌شود و امام جمعه در این خطبه‌ها باید مردم را به تقوای ...
  • آیا ارتباط انسان با جن ممکن است؟
    565023 جن 1386/02/01
    قرآن مجید وجود جن را تصدیق کرده و ویژگی‌‏های زیر را برای او برمی‌شمارد:جن موجودی است که از آتش آفریده شد، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است.[1]دارای علم، ادراک، تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال ...
  • اصول و فروع دین را نام برده و مختصراً توضیح دهید؟
    564300 Laws and Jurisprudence 1387/09/23
     دسته بندی اصول دین و فروع دین به این شکلی که در میان ما متداول است از احادیث و روایات ائمه (ع) اخذ نشده است؛ بلکه دانشمندان علوم دینی معارف دینی را به این صورت دسته بندی کردند. تاریخ بحث ها در باره به نیمه دوم قرن اول هجری باز ...
  • طبق فتوای رهبر، نماز مغرب و عشا چه زمانی قضا می شود؟
    559870 Laws and Jurisprudence 1385/10/20
    پاسخ دفتر مقام معظم رهبری: آخر وقت نماز مغرب و عشا نصف شب شرعى است (15/11 ساعت بعد از  ظهر شرعی) و احتیاط آن است که اگر تا آن موقع نماز را نخوانده است، تا طلوع فجر به قصد ما فى‌الذمّه[1] به­جا ­آورد و پس از آن نماز قضا مى‌شود