جستجوی پیشرفته
بازدید
9321
آخرین بروزرسانی: 1397/12/19
خلاصه پرسش
اصطلاح «جناس» در دانش بلاغت به چه معنا است و انواع آنرا بیان کنید؟
پرسش
توضیحی در مورد «جناس» و انواع آن ارائه نمایید؟
پاسخ اجمالی
واژه «جناس» از ریشه «جنس»[1] در اصطلاح علم بلاغت، به شباهت ظاهری دو کلمه، اطلاق میشود.[2] در کنار هم آمدن دو لفظ مشابه چه در شعر و چه در نثر بر زیبایی و شیوایی سخن میافزاید و از این رو «جناس»، جزو آرایههای ادبی و یکی از موارد بدیع در علم بلاغت به شمار میآید.[3]
جناس در یک تقسیمبندی کلی، به دو نوع «جناس تام» و «جناس ناقص» تقسیم میشود.
الف) جناس تام
جناس تام، به جناسی گفته میشود که دو کلمه مورد نظر، از چهار جهت شبیه به هم باشند:
1. هیئت حروف؛ یعنی در اعراب حروف، فرقی در آنها وجود نداشته باشد.
2. تعداد حروف این دو کلمه.
3. نوع حروف؛ یعنی حروف این دو کلمه دقیقاً مشابه یکدیگر باشد.
4. ترتیب حروف.[4]
طبق این شروط، فقط کلماتی که در ظاهر به طور کامل شبیه به هم هستند و فقط از لحاظ معنا با یکدیگر متفاوتاند، با هم «جناس تام» دارند؛ مانند «شیر» به معنای حیوان درنده و «شیر» نوشیدنی و «شیر» آب.
جناس تام نیز به نوبه خود به انواع مختلفی تقسیم میشود:
1. مماثل و مستوفی: اگر این دو کلمه مشابه از لحاظ نوع (اسم و فعل و حرف بودن) مساوی باشند؛ به آنها «مماثل» میگویند؛ مانند کلمه «ساعة» در آیه «وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ»[5] که «ساعة» اول به معنای قیامت است و «ساعة» دوم به معنای مقداری از زمان است.
اما اگر این دو لفظ از لحاظ نوع مساوی نباشند، «مستوفی» نامیده میشود؛ مانند «ما مات من کرم الزمان فانه یحیى لدى یحیى بن عبد الله»[6] که «یحیی» اول فعل است و «یحیى» دوم اسم است.[7]
2. مرکب ملفوف و مرفوض: اگر یکی از دو طرف جناس، مرکب از دو کلمه کامل یا سه کلمه باشد به آن «ملفوف» میگویند؛[8] مانند واژه «سرباز» در جمله «آن سرباز، ظرف غذا را سرباز رها کرد». اما اگر یکی از طرفین مرکب از یک کلمه و بخشی از کلمه دیگری باشد، «مرفوض» نامیده میشود؛ مانند عبارت «دشمن ما جانیست و روی زمین برای او جا نیست».[9]
3. مرکب متشابه و مفروق: اگر واژه مرکب و طرف دیگر جناس در کتابت و نگارش شبیه به هم نوشته شوند، آن را «جناس متشابه» میگویند.[10] و اگر نگارش آن دو متفاوت باشد، «جناس مفروق» نامیده میشود مانند «بازی» که در جمله «بچهها با زیرپوش بازی میکنند» دو بار تکرار شده است.[11]
ب) جناس غیر تام
اگر دو لفظ در تمام جهات متفق نباشند و فقط در هیأت حروف، ترتیب و یا در امرى دیگر متحد باشند، در آنجا «جناس غیر تام» گفته میشود.[12]
جناس غیر تام نیز انواع مختلفی را دربر دارد:
1. محرّف(ناقص): در صورتی که دو لفظ در حرکت، سکون و یا در نوع حرکات‏ تفاوت داشته باشند، به آن «جناس محرّف» میگویند؛ چنانکه‏ در آیه «لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ»[13] وجود دارد.
2. جناس مردوف: در صورتیکه در ابتدای یکی از دو واژه، حرف اضافهای وجود داشته باشد، به آن «جناس مردوف» گفته میشود؛ مانند «الایمان یمان».[14]
3 . جناس مکتنف: در صورتیکه حرف اضافه در میان یکی از دو واژه باشد؛[15] مانند «ننگ» و «نهنگ».
4 . جناس مطرف: در صورتیکه حرف اضافه در آخر کلمه باشد؛ مانند «القنا» و «القنابل».[16]
5 . جناس مضارع: اگر دو واژه فقط در یک حرف با هم تفاوت داشته باشند و آن دو حرف قریب المخرج باشند، به آن مضارع میگویند؛ مانند «دیر» و «تیر».[17]
6 . جناس لاحق: اگر رکن دو واژه در دو حرف که در مخرج نزدیک نیستند، با هم تفاوت داشته باشند، جناس لاحق نامیده میشود؛ مانند « وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ».[18]
7 . جناس قلب: اگر حروف دو واژه یکی باشد، ولی ترتیب آنها با هم متفاوت باشد، به آن جناس قلب میگویند که گاهی به طور کامل جا به جا میشود، مانند «فتح» و «حتف»؛ گاهی نیز برخی از حروف آن جا به جا میشود؛ مانند «پیروز» و «پیزور».[19]
در باب جناس اصطلاحات دیگری نیز وجود دارد که از انواع جناس محسوب نمیشود؛ بلکه مربوط به شیوه و استفاده و کاربرد آن میشود. به برخی از این اصطلاحات اشاره میشود:
1. اگر دو واژه جناس قلب، در اول و آخر یک بیت قرار بگیرند به آن مقلوب مجنح گفته میشود.
2. اگر دو کلمه متجانس پشت سر هم قرار بگیرند، به آنها مزدوج، مکرر و مردد گفته میشود.
3. اگر یکی از متجانسین در جمله ذکر نشود؛ ولی کلمهای در کلام باشد که به آن اشاره داشته باشد، به آن تجنیس اشاره گویند.[20]
 
 

[1]. خفاجى، احمد بن محمد، شفاء الغلیل‏، محقق، مصحح، کشاش، محمد، ص 123، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1418ق‏.
[2]. احمدنگرى، عبد النبى بن عبد الرسول، جامع العلوم فی إصطلاحات الفنون‏، ج 1، ص 417، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، چاپ دوم، 1395ق.
[3]. سجادى، جعفر، فرهنگ معارف اسلامى‏، ج 1، 653، تهران، کومش‏، چاپ سوم، 1373ش‏.
[4]. سرور، ابراهیم حسین، المعجم الشامل للمصطلحات العلمیة و الدینیة، ج 2، ص 133، بیروت، دار الهادی‏، چاپ اول، 1429ق.
[5]. روم 55.
[6]. هر آنچه از کرامت زمانه نابود شد، نزد یحیی بن عبد الله زنده خواهد شد.
[7]. فرهنگ معارف اسلامى‏، ج 1، 653.
[8]. مطلوب، احمد، معجم المصطلحات البلاغیة و تطورها، ص 454، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون‏، چاپ اول، 2000م.
[9]. مراغی، احمد مصطفی، علوم البلاغة، البیان و المعانی و البدیع، ص 354 - 357، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ چهارم.
[10]. معجم المصطلحات البلاغیة و تطورها، ص 279.
[11]. علوم البلاغة، البیان و المعانی و البدیع، ص 354 - 357.
[12]. فرهنگ معارف اسلامى، ج ‏1، ص 653.
[13]. بقره 279.
[14]. معجم المصطلحات البلاغیه و تطورها، ص 452.
[15]. المعجم الشامل للمصطلحات العلمیة و الدینیة، ج ‏2، ص 135.
[16]. همان.
[17]. علوم البلاغة، البیان و المعانی و البدیع، ص 356.
[18]. همزه 1؛ المعجم الشامل للمصطلحات العلمیة و الدینیة، ج ‏2، ص 134.
[19]. المعجم الشامل للمصطلحات العلمیة و الدینیة، ج ‏2، ص 134.
[20]. علوم البلاغة، البیان و المعانی و البدیع، ص 354 – 357.
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

پربازدیدترین ها

  • تعداد فرزندان حضرت علی (ع)، و نام ایشان و نام مادران آنان چه بوده است؟
    793397 معصومین 1387/06/05
    شیخ مفید در کتاب ارشاد تعداد آنها را 27 تن از دختر و پسر دانسته و پس از آن گفته است: عده‏ای از علمای شیعه گویند که فاطمه پس از وفات پیامبر (ص) جنینی که پیامبر او را محسن نامیده بود سقط کرد. بنابر قول این عده، فرزندان آن حضرت ...
  • معنای ذکر «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» چیست و این ذکر چه آثار و برکاتی دارد؟
    757138 حدیث 1396/06/14
    «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ»؛ یعنی هیچ نیرو و توانى جز از سوى خداوند بلندمرتبه و بزرگ نیست‏. واژه «حول» در لغت به معنای حرکت و جنبش،[1] و «قوّة» به معنای استطاعت و توانایی است.[2] بنابر ...
  • آیا خداوند به نفرینی که از دل شکسته باشد، توجه می کند؟ یا فقط دعاهای مثبت را اجابت می کند؟
    680935 Practical 1390/07/12
    نفرین در آموزه های دینی ما مسئله ای شناخته شده است، چنان که در آیات و روایات آمده است: "بریده باد هر دو دست ابو لهب"؛ "از نفرین مظلوم بترسید که نفرین مظلوم به آسمان می رود". و... . منتها همان گونه که دعا برای استجابت، نیازمند شرایط است، ...
  • حکم زنا با زن شوهردار چیست؟
    659345 Laws and Jurisprudence 1387/05/23
    زنا خصوصا با زن شوهر دار یکی از گناهان بسیار زشت و بزرگ به شمار می آید ولی بزرگی خداوند و وسعت مهربانی او به حدی است، که اگر گنهکاری که مرتکب چنین عمل زشت و شنیعی شده واقعا از کردۀ خود پشیمان باشد و ...
  • عقیقه و احکام و شرایط آن چیست؟
    648885 Practical 1391/02/11
    عقیقه عبارت است از: کشتن گوسفند یا هر حیوانی که صلاحیّت قربانی کردن داشته باشد، در روز هفتم ولادت فرزند، جهت حفظ فرزند از بلاها. پرداخت قیمت آن کفایت از عقیقه نمی‌کند. بهتر است عقیقه و فرزندی که برایش عقیقه می‌شود، از حیث جنسیت مساوی باشند، ولی ...
  • آیا کاشت ناخن مانع غسل و وضو است؟
    600828 Laws and Jurisprudence 1387/12/04
    در غسل و وضو، باید آب به اعضای بدن برسد و ایجاد مانعی در بدن که رفع آن مشکل یا غیر ممکن است، جایز نیست، مگر در صورتی که ضرورتی آن را اقتضا کند و یا غرض عقلائی مشروعی در این امر وجود داشته باشد.در هر حال، اگر مانعی ...
  • فضیلت و آداب و شرایط نماز جمعه چیست؟ و به چه صورت خوانده می‌شود؟
    580189 نماز جمعه 1389/09/10
    در مورد جایگاه و فضیلتش نماز جمعه همین بس که سوره‌ای از قرآن به نامش می‌باشد.نماز جمعه یک از عباداتی است که به جماعت خوانده می‌شود. این نماز دو خطبه دارد که با حمد و ثنای الهی شروع می‌شود و امام جمعه در این خطبه‌ها باید مردم را به تقوای ...
  • آیا ارتباط انسان با جن ممکن است؟
    565023 جن 1386/02/01
    قرآن مجید وجود جن را تصدیق کرده و ویژگی‌‏های زیر را برای او برمی‌شمارد:جن موجودی است که از آتش آفریده شد، بر خلاف انسان که از خاک آفریده شده است.[1]دارای علم، ادراک، تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال ...
  • اصول و فروع دین را نام برده و مختصراً توضیح دهید؟
    564300 Laws and Jurisprudence 1387/09/23
     دسته بندی اصول دین و فروع دین به این شکلی که در میان ما متداول است از احادیث و روایات ائمه (ع) اخذ نشده است؛ بلکه دانشمندان علوم دینی معارف دینی را به این صورت دسته بندی کردند. تاریخ بحث ها در باره به نیمه دوم قرن اول هجری باز ...
  • طبق فتوای رهبر، نماز مغرب و عشا چه زمانی قضا می شود؟
    559870 Laws and Jurisprudence 1385/10/20
    پاسخ دفتر مقام معظم رهبری: آخر وقت نماز مغرب و عشا نصف شب شرعى است (15/11 ساعت بعد از  ظهر شرعی) و احتیاط آن است که اگر تا آن موقع نماز را نخوانده است، تا طلوع فجر به قصد ما فى‌الذمّه[1] به­جا ­آورد و پس از آن نماز قضا مى‌شود