اخلاق مانند بسیاری از علوم، به دو بخش تقسیم می‌شود: اخلاق نظری و اخلاق عملی.

دانستن مطالب و قواعد اخلاقی ارتباط مستقیمی با هوش دارد؛ یعنی هر قدر شخص، قدرت هوش بیشتری داشته باشد، از فراگیری بیشتری برخوردار است، و هر مقدار از هوش کمتری بهره‌مند باشد کمتر از آن علم بهره‌مند می‌شود.

امّا در بخش عمل به قواعد و دستورات اخلاقی که ظاهراً پرسش مطرح شده نیز مربوط به این بخش است، توضیح بیشتری می‌طلبد.

در تعریف اخلاق گفته‌اند: اخلاق جمع «خُلق» است، و خلق عبارت است از: «قدرت و توانایى روح انسانی که باعث شود کارها را به آسانى و بدون فکر و تأمل انجام دهد».

پس اخلاق ملکه‌ای است که در نفس انسانى رسوخ کرده و باعث می‌شود که اعمال بدون کراهت نفس از او سر بزنند. بنابر این، هر عمل خیرى که با اندیشه و درنگ در عاقبت آن کار انجام شود، فضیلت اخلاقى نیست، اگر چه یک حالت اخلاقى مورد ستایش است. شخص اخلاقى کسى است که چنان کارهاى خیر و نیک، عادت او شده باشد که بدون هیچ درنگی از او صادر می‌شود؛ مثلا کسى غوّاص یا شناگر است که بدون تأمل، داخل آب شده و مشغول شنا گردد؛ امّا کسى که ابتدا مدتى به ارزیابى آب و تأمل در آن پرداخته‏ و سپس با احتیاط وارد آب می‌‏شود غوّاص نیست.

مسائل اخلاقى نیز این گونه‌اند که اگر کسى عادت به فضائل اخلاقى کرده به طورى که بدون تأمل به انجام آنها می‌‏پردازد او داراى ملکه فضائل اخلاقى است؛ اما کسى که ابتدا مقدارى فکر می‌کند و پس از تأمل به این نتیجه می‌‏رسد که با عفت باشد یا به عدالت عمل کند، او داراى ملکه عدالت نبوده و از نظر اخلاقى نمی‌‏توان او را صاحب فضائل اخلاقى نامید، اگر چه کار اخلاقی انجام داده است.[1]

نتیجه این‌که هوش تنها با فراگیری قواعد و علم اخلاق ارتباط دارد، و ما را در درک معارف اخلاقی مساعدت می‌کند؛ امّا در حوزۀ عمل به قواعد اخلاقی، آنچه مهم است التزام عملی و انجام دستورات اخلاقی است.

[1]. ر. ک: شیخ طبرسى، الآداب الدینیة للخزانة المعینیة، عابدى،‏ احمد، ص 194 و 195، قم، زائر، چاپ اول، 1380.