یکى از ضروریات دین اسلام، خاتمیت پیامبر اکرم (ص) و جهانى و جاودانى بودن شریعت ایشان است، بالتبع قرآن کریم نیز معجزه جاویدان رسول اللَّه (ص) است که تا روز قیامت با انسان‏ها همراه است و آنها را با معارف و احکام خود، بشارت و انذار داده و حجت را بر همه تمام مى‏کند.[1]

از این رو پس از بعثت رسول اللَّه و نزول قرآن، راه بهانه جویى و فرار از تکلیف بر همه بسته شد و کسى نمى‏تواند ادعا کند که من هیچ راهى به هادیان الهی نداشته‏ام، پس هیچ کس بر عدم پذیرش اسلام معذور نخواهد بود.

این معجزه الاهى از یک سو خود را "نور"[2]، "مبین"[3]، "تبیان"[4]، "برهان" معرفى می نماید و تأکید مى‏نماید که میسور و قابل فهم و پندگیرى و تأثیرگذارى[5] است و از سوى دیگر مکرر مخاطبان خود را به تدبّر و تعمق در قرآن دعوت و ترک آن را مذمت مى‏نماید.[6] و آیات قرآن را به محکم و متشابه تقسم می کند. پس باید دید چگونه مى‏توان بین این دو دسته از آیات جمع نمود.

قرآن کریم "نور" است چون از جانب نور آسمان‏ها و زمین[7] نازل شده است. پس روشن و روشنگر غیر خود است، پس مبین؛ یعنى آشکار است و در مرا و منظر همگان است و تبیان؛ یعنى آشکار و ظاهرکننده غیر خود است. دقیقاً به همین جهت برهان است؛ زیرا علاوه بر روشنى و روشنگرى، هرگونه شک و شبهه را زدوده و بهانه و حجت را از دست هر بهانه‏جویی مى‏ستاند؛ زیرا به مُراجِع خود علم یقینى با براهین قاطع و بیانى رسا و قانع کننده که مطابق فطرت او است،[8] ارایه مى‏کند.

فهم عمومی قرآن

 ظاهر قرآن براى همگان قابل فهم است؛ زیرا - براى آشنایى به فرهنگ و زبان عرب این امر کاملاً محسوس و ملموس است که - از کلمات و عبارات غامض و پیچیده و نامأنوس عرب استفاده نکرده و از لهجه‏ها و پیچ و خم آنها به دور است، بلکه با هر لهجه‏اى، مفهوم است و معنا دارد.

به علاوه از اصطلاحات و غموضات علوم نیز مبراست، پس مراجعه به آن نیازمند تخصص در علم و فن خاصی نیست.

قرآن هدایتگر انسانِ عصر بعثت تا کنون و از حال تا قیامت است. به سوى قله انسانیت و نهایت سعادت او. هدایت به سوى معارف حقه و اعمال صالحه‏اى که روح او را تعالى و تکامل بخشد و از حضیضِ ذلتِ تن و دنیاى پست برهاند و به ملکوت آسمان‏ها سیر دهد. معارف و اعمال صالحه‏اى که براى انسانِ غرقِ در شهوات و امیال حیوانى و زندگى محدود دنیا، عجیب و غریب و نا مأنوس مى‏نماید. معارفى که او را به تعدیل غرایز و امیال کشانیده و به ریاضت‏هایى مناسب با روحش او را دعوت مى‏کند. امرى که لازمه آن دست کشیدن از بسیارى از تعصبات کور و ترک افراط در شهوت رانى‏هاست.

اما این امر دقیقاً همان تلاشى است که عنوان "جهاد اکبر" به خود گرفته و کثیرى از انسان‏ها را به شکست در مصاف هوى و هوس کشانیده و این سبب رویگردانى آنها از نور و تبیان شده است!

فهم خاص از قرآن

اگر چه قرآن از اصطلاحات پیچیده علمى و کلامى عرب مبراست، همین امر آن را جاودانه و قابل فهم براى همگان در تمامى اعصار و امصار کرده است. اما محتوایى فرا حسى و فرا طبیعى دارد و این محتوا را در قالب لفظى که براى محسوسات جعل شده‏اند، به انحای مختلف مانند؛ تمثیل، قطعات تاریخ، محاوره و جدال احسن یا موعظه و پند و اندرز، انذار و تبشیر و یا برهان و محاجّه علمى و به صورت پراکنده در کل آیاتش بیان نموده است.

به تعبیر دیگر، قرآن به زبان عربی، به طور جامع و کامل برای هدایت انسان ها نازل شده است. برای دستیابی به این هدف چاره ای از شمول قرآن نسبت به آیات عام و خاص، مطلق و مقید، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و ظاهر و باطن ...نیست؛ مثلا براى محکم کردن نیروى ایمان و پیمودن راه هدایت و بشارت، گاهى چاره‏اى جز برنامه‏هاى کوتاه مدت و موقت که بعدا جاى خود را به برنامه نهایى و ثابت مى‏دهد نیست.

بر این اساس؛ برای فهم قرآن، علاوه بر آشنایى به زبان عرب (لغت، صرف، نحو، معانی و بیان و ظرافت‏ها و معانى آن)، تاریخ اسلام و گردآورى شأن نزول‏ها و احادیث تفسیرى و شناخت عام و خاص، مطلق و مقید، ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و ... نیز لازم است.

بنابراین، برای فهم قرآن باید آیات مطلق و مقید، عام و خاص، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و ظاهر و باطن[9] ... را نیز شناخت و آن آیات را در کنار هم قرار داد تا مطلب کاملا روشن ‏شود و هیچ ابهام و تردیدى در معناى آیات باقى نماند.

از این رو است که قرآن نیازمند مفسّر و مبیّنى چون رسول اللَّه (ص) و ائمه معصومین ‏(ع) گردیده است. همین امر سبب شده تا در اثر فاصله از زمان معصوم (ع)، علمای متبحر به جمع آورى روایات تفسیرى و شرح و بسط و جمع بندى آنها در کنار آیات قرآن همّت گماردند، تا این خوان گسترده الاهی همیشه براى همگان قابل بهره بردارى و عمل بماند.

مفسّران و مبیّنان اولیه قرآن، خود آیات قرآن[10] و بعد - به تصریح آیات قرآن - نبى اکرم (ص) و به تبع ایشان ائمه ‏(ع) هستند.

امام على (ع) مى‏فرماید: "این کتاب خداست که به واسطه آن بصیرت مى‏یابید، به زبان مى‏آیید و شنوا مى‏گردید. بعضى از آن بعضى دیگر را معنا مى‏کند و گویا مى‏نماید و برخى از آن بر برخى دیگر شهادت مى‏دهند".[11] سیره خود ائمه ‏(ع) نیز چنین بود که با کنار هم چیدن آیات، حکمى را استفاده کرده و براى مخاطبان خود توضیح مى‏دادند.[12]

از سوى دیگر، قرآن مى‏فرماید: "به جایگاه‏هاى نجوم قسم نمى‏خورم که این اگر بدانید قسمى بزرگ است که همانا این قرآنى کریم است در کتابى پنهان که آن را جز مطهران مس نمى‏کنند؛ زیرا این از جانب پروردگار جهانیان نازل شده را از شما بردار و شما را پاک نماید، پاک کردنى".[13]

پس آنان که مطهرند و بر علم قرآن احاطه کامل دارند کسانى جز اهل بیت عصمت و طهارت (ع) نیستند.

قرآن در مواضعى دیگر نیز پیامبر (ص) را مبیّن آیات معرفى نموده و مردم را به اطاعت و انقیاد از ایشان، امر نموده است.[14]

آیات محکم و متشابه ‏

قرآن مى‏فرماید: "او کسى است که این کتاب را بر تو نازل کرد که بخشى از آن آیات محکم (صریح و روشن) است که اساس و شالوده این کتاب است، (و آیات پیچیده دیگر را تفسیر مى‏کند) و بخشى از آن متشابه است".[15]

آیاتى که به خاطر بالا بودن سطح مطلب یا جهات دیگر، در آغاز پیچیده به نظر مى‏رسد، این آیات متشابه محکى است براى آزمایش افراد که عالمان راستین و فتنه‏گران لجوج را از هم جدا مى‏سازد. لذا به دنبال آن مى‏فرماید: "اما کسانى که در قلوبشان انحراف است پیروى از متشابهات مى‏کنند، تا فتنه‏انگیزى کنند و تفسیر (نادرستى بر طبق امیال خود) براى آن مى‏طلبند (تا مردم را گمراه سازند) در حالى که تفسیر آن را جز خدا و راسخان در علم نمى‏دانند".[16]

سپس مى‏افزاید: "آنها هستند که بر اثر درک صحیح معناى محکمات و متشابهات مى‏گویند ما به همه آنها ایمان آورده‏ایم (چرا که) همه از سوى پروردگار ما است".[17] (آرى) جز صاحبان فکر و خردمندان متذکر نمى‏شوند".[18]                      

توضیح این که، آیات قرآن بر دو دسته هستند مفهوم قسمتى از آیات آن چنان روشن است که جاى هیچ گونه انکار و توجیه و سوء استفاده در آن نیست، و آنها را " محکمات" گویند و قسمتى به خاطر بالا بودن سطح مطلب یا گفت و گو در باره عوالمى که از دسترس ما بیرون است؛ مانند عالم غیب، و جهان رستاخیز و صفات خدا، چنان هستند که معناى نهایى و اسرار و کنه حقیقت آنها نیاز به سرمایه خاص علمى دارد که آنها را متشابهات گویند.

همه آیات اعم از محکم و متشابه در پرتو علم و دانش راسخان در علم قابل فهم اند.

نکته دیگرى که در ذکر متشابه در قرآن وجود دارد و اخبار اهل بیت (ع) آن را تایید مى‏کند، این است که وجود این گونه آیات در قرآن، نیاز شدید مردم را به پیشوایان الاهى و پیامبر (ص) و اوصیاى او روشن مى‏سازد و سبب مى‏شود که مردم به حکم نیاز علمى به سراغ آنها بروند و رهبرى آنها را عملا به رسمیت بشناسند و از علوم دیگر و راهنمایی هاى مختلف آنان نیز استفاده کنند. این درست به آن مى‏ماند که در پاره‏اى از کتب درسى، شرح بعضى از مسائل به عهده معلم و استاد گذارده مى‏شود، تا شاگردان، رابطه خود را با استاد قطع نکنند و بر اثر این نیاز، در همه چیز از افکار او الهام بگیرند. در واقع قرآن، مصداق وصیت معروف پیامبر (ص) است که فرمود: "دو چیز گرانمایه را در میان شما به یادگار مى‏گذارم: کتاب خدا و خاندانم و این دو هرگز از هم جدا نمى‏شوند تا در قیامت در کنار کوثر به من برسند".[19]

"راسخون در علم" چه کسانى هستند؟

در قرآن مجید در دو مورد، این تعبیر به کار رفته است. یکى در آل عمران آیه 7 و دیگرى در سوره نساء آیه 162 آن جا که مى‏فرماید:

 "دانشمندان و راسخان در علم از اهل کتاب، به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پیش از تو نازل گردیده است ایمان مى‏آورند".[20]

همان طور که از معناى لغوى این کلمه استفاده مى‏شود، منظور از آن، کسانى هستند که در علم و دانش، ثابت قدم و صاحب‏نظرند.

البته مفهوم این کلمه یک مفهوم وسیع است که همه دانشمندان و متفکران را در بر مى‏گیرد، ولى در میان آنها افراد ممتازى هستند که درخشندگى خاصى دارند و طبعا در درجه اوّل، در میان مصادیق این کلمه قرار گرفته‏اند و هنگامى که این تعبیر ذکر مى‏شود، قبل از همه نظرها متوجه آنان مى‏شود.

اگر مشاهده مى‏کنیم در روایات متعددى "راسخون فى العلم" به پیامبر گرامى اسلام (ص) و ائمه هدى (ع) تفسیر شده، روى همین نظر است که می گوییم آیات و کلمات قرآن مفاهیم وسیعى دارد که در میان مصادیق آن افراد نمونه و فوق العاده‏اى دیده مى‏شود که گاهى در تفسیر آنها تنها از آنان نام مى‏برند.

در اصول کافى از امام باقر یا امام صادق (ع) نقل شده است که فرمود: "پیامبر خدا بزرگ‏ترین راسخان در علم بود و تمام آنچه را خداوند بر او نازل کرده بود از تاویل و تنزیل قرآن مى‏دانست، خداوند هرگز چیزى بر او نازل نکرد که تاویل آن را به او تعلیم نکند و او و اوصیاى وى همه اینها را مى‏دانستند".[21]

روایات فراوان دیگرى در کتاب اصول کافى و سایر کتب حدیث در این زمینه آمده است که نویسندگان تفسیر "نور الثقلین" و تفسیر "برهان" در ذیل این آیه آنها را جمع‏آورى نموده‏اند و همان طور که اشاره شد تفسیر "راسخون فى العلم" به پیامبر (ص) و ائمه هدى (ع) منافاتى با وسعت مفهوم این تعبیر ندارد، لذا از ابن عباس نقل شده که مى‏گفت: من هم از راسخان در علم هستم.

هر کس به اندازه وسعت دانشش از اسرار و تاویل آیات قرآن، آگاه مى‏گردد و آنان که علمشان از علم بى‏پایان پروردگار سرچشمه مى‏گیرد، طبعا به همه اسرار و تاویل قرآن آشنا هستند، در حالى که دیگران تنها قسمتى از این اسرار را مى‏دانند. از این جهت است که خود پیامبر صلى الله علیه وآله نیز تا روز قیامت "عترت" و "قرآن" را "عدل" یکدیگر قرار دادند که هیچیک از هم جدا نمى‏شوند و تمسک به یکى، ما را از تمسک به دیگرى بى نیاز نمى‏کند.[22] پس ما علاوه بر مراجعه و فهم قرآن، نیازمند مراجعه و فهم سنت نیز مى‏باشیم.

از این رو باید دید لوازم و وسایل مورد نیاز در این راستا و بر عکس موانع این راه کدامند. بر اساس آنچه گفته شد در یک جمع بندی می توان گفت که مراجعه به قرآن و روایات به دو گونه ابزار و توشه نیازمند است:

أ: صفاى روح و طهارت باطن و داشتن روحیه حقیقت جویى و حقیقت‏طلبى، تا بتوان با تطهیر نسبى به مطهران رسید و آنها را مس نمود؛ زیرا تنها خاشعان‏اند که با آیات قرآن متذکر مى‏شوند.[23]

در مقابل باید روحیه استکبار و ستیزه جویى و غرور و خودمحورى و تعصبات کور را کنار نهاد و متواضعانه و با خوف و خشیت، در مقابل منبع وحى و مفسّر اصیل آن زانو زد. زیرا ستیزه جویى و استکبار همانگونه که انسان را از خدا محجوب مى‏کند،[24] دل را میرانده[25] و از فهم قرآن نیز مانع مى‏شود و چشم بصیرت را سلب مى‏نماید.[26]

ب: لوازم ظاهرى مراجعه به قرآن و فهم آن:

1. آشنایى به زبان عربى و صحیح خوانى آن، و نیز آشنایى با ترجمه مفردات و ترکیبات آن از طریق تحصیل ادبیات عرب (صرف، نحو، معانى، بیان، بدیع و لغت).

2. آشنایى با تاریخ اسلام و شأن نزول‏ها و نیز آشنایى با علوم قرآن مثل آیات عام و خاص، مطلق و مقید، ناسخ و منسوخ، آیات مکى و مدنى و... .

3. استعاذه به خداوند از شر شیطان و وساوس آن و نیز دسایس نفس اماره.[27]

4. شروع با نام خدا و استمداد از رحمت واسعه او و رحمانیت خاصه آن ذات اقدس.

5. چینش آیات مربوط به یک موضوع کنار هم و نیز مراجعه به روایات تفسیرى مرتبط با آن آیات. زیرا قرآن داراى تأویل و بطونى است که جز معصومین‏علیهم السلام از آن آگاه نیستند و بعضى از آیاتش بعضى دیگر را تفسیر مى‏کنند.[28]

6. کنار نهادن عقاید شخصى و آراء قبلى، براى یافتن مراد خود قرآن، در پرتو قرآن و سنت قطعى، تا این که به تحمیل بر قرآن و تفسیر به رأى کشیده نشود. پس اگر نظر قرآن را خلاف عقیده خلاف واقع سابق خود یافت، به قرآن روى آورده و دست از رأى خود بکشد، مبادا آیات را بر طبق آراء خود و فرقه خود توجیه کند! که در این صورت پیرو هوى و هوس خویش است نه پیرو قرآن!

7. فراحسى و فراطبیعى به معارف قرآن بنگرد، تا دچار تجسیم و تشبیه نشود؛ پس باید متشابهات قرآن در پرتو محکمات آن و روایات قطعیه تفسیر شوند و از آراء باطله اجتناب نمود.

8. اطلاع از شبهات و نیازهاى زمان و مکان از یک سو و پیشرفت‏هاى علوم و توجه به تحقق برخى وعده‏هاى قرآن از سوى دیگر، تا بتوان پاسخگوى نیاز نسل نو بر طبق خود قرآن کریم گردید، بدون اینکه نظرى به قرآن تحمیل شود. زیرا به فرموده امام صادق علیه السلام: "خداوند تعالى آن را براى زمانى نه ازمان دگر و براى گروهى نه دیگران قرار نداده، بلکه این قرآن در هر زمانى تازه است و براى هر گروهى تازگى و جذبه دارد."[29]

اما باید مراقب بود تا رأیى به قرآن تحمیل نشود، چراکه پیامبر صلى الله علیه وآله فرمودند: "قرآن را فراگیرید و آن را قرائت کنید، بدانید که قرآن شما را بلند آوازه مى‏نماید و وسیله‏اى براى یاد خدا است. قرآن براى شما هم ذخیره (توشه) است و هم وزر (بار گران). پس از قرآن تبعیت کنید و آن را تابع خود قرار ندهید، زیرا اگر کسى تابع قرآن شد، قرآن او را به سوى بهشت مى‏فرستد، اما اگر کسى قرآن را تابع خود قرار داد، قرآن از پشت او مى‏رود تا او را به جهنم افکند!"[30]

9. قصد او از قرائت و تحصیل معارف و احکام قرآن، صِرف بهره‏گیرى از ثواب قرائت یا استفاده از آن در سخنرانى‏ها و مقالات و مسابقات و... بالاخره کسب مال و شهرت و مقام نباشد؛ بلکه قرآن را به جاى آنکه سرمایه دنیا کند، سرمایه آخرت خود سازد، یعنى به قصد کسب بصیرت و معرفت از معارف آن و قصد عمل به احکام آن به قرآن مراجعه کند و به معارف آن پایبند شود و به احکام آن عمل کند، مبادا با این مراجعه حجت بر او تمام شود و به عذاب عالمان بى عمل گرفتار آید، چنانچه بدون مراجعه، به عذاب جاهلان مقصّر گرفتار مى‏شد!

10. با رسیدن به آیات رحمت و وعده بهشت و نصرت خدا، امیدوار گردد و نفس را به طاعت و ترک معصیت ترغیب کند و با رسیدن به آیات قهر و وعید جهنم و توصیفات درکات آن، نفس را از ترک طاعت و انجام معصیت بترساند، تا زنگار دل بریزد و دلش مصفا گشته و بیش از پیش از انوار قدسى قرآن مستقیض گردد و بیش از پیش به سعادت خود نزدیک شود.

11. با رسیدن به آیات توصیفگر مؤمنان و متقیان و صالحان و... و نیز آیات توصیفگر کفار و مشرکان و معاندان و منافقان و... خود را به قرآن عرضه کند و با قرآن محاسبه نفس کشد، قبل از این که در قیامت به حسابش برسند، پس نفس را از آلایش کفر و شرک و نفاق و لجاجت، پیرایش و به فضایل مؤمنان و متقیان و صالحان آرایش دهد تا خداگونه شود و لایق خطاب "خلافت الهى" از راه بندگى؛ زیرا: "وماخلقت الجن والانس إلا لیعبدون" باشد که در سایه الطاف رحمانیه خداوند و کرامت‏هاى کریمانه قرآن و احسان‏هاى فیاض معصومین‏علیهم السلام خصوصاً نبى مکرم اسلام صلى الله علیه وآله انسان شویم از راه علم و عمل به قرآن و عترت.

منابع و مآخذ:

1. جوادى آملى، عبداللَّه، تفسیر تسنیم، ج 1، چاپ 2. اسراء، قم، ص 254 - 15.

2. جوادى آملى، عبداللَّه، قرآن در قرآن، ج 1، اسراء، چاپ 1378، چ 2، قم، ص 458 - 353.

3. مطهرى، مرتضى، خاتمیت، صدرا، چاپ 1378، چ 12، تهران، ص 186 - 147.

4. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2، ذیل آیه 7 سوره آل عمران و آیه 162 نساء.