جستجوی پیشرفته
بازدید
27698
آخرین بروزرسانی: 1392/07/17
خلاصه پرسش
منظور از محاسبه نفس چیست؟
پرسش
لطفا درباره محاسبه نفس توضیح دهید؟
پاسخ اجمالی
یکی از مهم‌ترین آموزه‌های اخلاقی دین اسلام و از جمله اصول اخلاقى و عرفانى که عالمان اخلاق و عارفان به آن توجه ویژه داشته‌اند، اصل «محاسبه» است.
محاسبه؛ ضدّ فراموشى و غفلت است، و آن این است که انسان در هر شبانه روز وقتى را معیّن نماید که در آن وقت به حساب نفس خود برسد، و طاعات و نافرمانی خود را بررسی نماید. پس اگر نفسش ‌را مقصر یافت آن‌را مورد سرزنش قرار دهد و گرنه پروردگارش را شکر و سپاس گوید.[1]
محاسبه‏ نفس‏ در روایات‏
در احادیث نیز به محاسبه نفس اهمیت زیادى داده شده است و پیشوایان دین فراوان پیروان خویش را به آن سفارش نمود‌اند. در این فرصت به تعدادی از روایات اشاره مى‌‏شود.
1. رسول خدا(ص) می‌فرماید: «حاسبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا و زنوا قبل أن توزنوا و تجهّزوا للعرض الأکبر»؛[2] پیش از آن‌که به حساب شما برسند، خود حسابگر خویش باشید، و قبل از این‌که اعمال شما را بسنجند، اعمال خود را وزن کنید و براى روز قیامت خویشتن را آماده سازید.
2. حضرتش(ص) در یکى از وصایاى خود به ابوذر غفارى فرمود: اى اباذر! پیش از آن‌که مورد محاسبه قرار گیرى به حساب نفس خود رسیدگى کن؛ زیرا این کار حساب قیامت تو را آسان‌‏تر مى‌‏کند، و قبل از آن‌که تو را ارزیابى کنند خود را ارزیابى کن و خویش را براى روز قیامت - که در آن روز هیچ چیز پنهان نمى‌‏ماند- آماده کن ... آن‌گاه فرمود: اى اباذر! هیچ‌کس از پرهیزکاران محسوب نمى‌‏شود مگر این‌که نفس خود را محاسبه کند، سخت‌‏تر از حسابرسى شریک از شریک خود، تا در نتیجه این محاسبه بداند که خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و پوشیدنی‌هایش از کجا است. آیا از حلال به دست آورده است یا از حرام؟ اى اباذر! کسى که به قوانین و مقررات الهى اعتنا نکند و پروا نداشته باشد که از چه راهى مال کسب مى‌‏کند، خدا هم باک ندارد که از چه راهى او را وارد جهنم کند.[3]
3. از امام صادق(ع) نقل شده است: از ما نیست کسی که هر روز نفسش را به حساب نکشد. پس هرکسی که نفسش را محاسبه نمود و مشاهده کرد که کارهای خوب انجام داده است، از خداوند طلب خیر بیشتر کند و خدا را بر کارهای نیک خود حمد و سپاس گوید، و اگر جز این یافت، یعنی روزش به شر و بدی گذشت از خداوند طلب بخشش کند و توبه نماید.[4]
محاسبه نفس در آیات
آنچه در این روایات و روایات مشابه بدان اشاره شده با عناوینی؛ مانند «قبل ان تحاسبوا»، اشاره به آیاتی دارد که در آنها به محاسبه دقیق در روز قیامت می‌پردازد. که محاسبه بندگان در آن روز بسیار با دقّت انجام خواهد شد، به گونه‌ای که کوچک‌ترین اعمال و گفتار انسان حتی به اندازه حبّه و مثقال نیز مورد حساب‌رسی قرار خواهد گرفت. به عنوان نمونه:
1. خداى تعالى مى‌‏فرماید: «وَ نَضَعُ الْمَوازینَ الْقِسْطَ لِیَوْمِ الْقِیمَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَیْئاً»؛[5] مى‌‏گذاریم ترازوهاى عدل را در روز قیامت، پس هیچ نفسى ظلم کرده نمى‌‏شود به هیچ چیز.
2. «وَ انْ کانَ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ اتَیْنا بِها وَ کَفى‏ بِنا حاسِبینَ‏»؛[6] و اگر به قدر خردلى از اعمال ایشان بوده باشد، آن‌را به حساب خواهیم آورد.
3. «فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ* وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرّاً یَرَهُ‏»؛[7] هر کس به قدر ذرّه‌‏اى عمل خیر کند آن‌را خواهد دید و به قدر ذرّه‌‏اى از هر کس عمل شرّ سرزند به آن خواهد رسید.
4. «فَوَرَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ اجْمَعینَ* عَمَّا کانُوا یَعْمَلُونَ‏»؛[8] قسم به پروردگار تو از همه ایشان سؤال خواهیم کرد از آنچه مى‌‏کنند.
۵. «اقْرَأْ کِتابَکَ کَفى‏ بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسیباً»؛[9] (و به او مى‏‌گوییم:) کتابت را بخوان، کافى است که امروز، خود حسابگر خویش باشى.
بنابر این، محاسبه‌ای که انسان در این دنیا به آن امر شده، و آن محاسبه سبب نجات از حساب در آخرت می‌باشد، این است که هر کس پیش از حضور در دفتر حساب‌رسی محشر، به حساب خود برسد، و نفس خود را محاسبه نماید، و اعمال و افعال و حرکات و سکنات خود را با میزان و قانون شرع بسنجد تا در روز قیامت، حساب او آسان باشد.
کیفیت محاسبه‏ نفس‏
چگونگی محاسبه نفس، آن است که انسان شب هنگام با خود خلوت کند و اعمال و کردار خود را به تصویر کشد، ابتدا حساب واجبات را از او بخواهد، اگر همه آنها را درست و به جا انجام داده باشد او را دعا کند و شکر خدا به جا آورد و او را ترغیب بر مثل آن نماید. و اگر چیزى از آنها را ترک نموده باشد، از او قضاى آن‌را مطالبه کند و اگر نقصانى در آداب و شرایط آنها باشد آن‌را به نافله و امثال آن جبران کند.  بعد از آن، حساب معاصى را بررسی کند، اگر معصیتى مرتکب نشده باشد شکر خدا را و اگر مرتکب شده باشد در مقام نکوهش وسرزنش نفس برآید، و آن‌را به عذاب افکند و زجر کند و تلافى آن‌را از او بخواهد.
نتیجه آن‌که: این همه تأکید نسبت به محاسبه‏ نفس‏ در آیات و احادیث، براى آن است که مردم از خواب غفلت بیدار شوند و براى زندگى سراى دیگر که سراى جاودانى است، توشه‏اى بر چینند و زادى بردارند و تا فرصت از دست نرفته، عمل خیرى براى خود ذخیره کنند.[10]
این‌جا است که امام علی(ع) می‌فرماید: «مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ سَعِد»؛[11] هر کس‏ نفس خویش را به حساب کشد، سعادت‌مند خواهد شد.
 

[1]. ر. ک: نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، ج 2، ص 269، اسماعیلیان، قم، 1379ش.
[2]. ابن طاووس، على بن موسى- شهید ثانى، زین الدین بن على‏، محاسبة النفس‏، محقق، مصحح، شهید ثانى، زین الدین بن على، کفعمى، ابراهیم بن على‏، ص 13، مرتضوى، تهران، چاپ چهارم، 1376 ش.‏
[3]. حر عاملی، وسائل الشیعة، ج ‏16، ص 98، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، 1409ق. «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ فِی الْمَجَالِسِ وَ الْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ الْآتِی عَنْ أَبِی ذَرٍّ فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: یَا أَبَا ذَرٍّ حَاسِبْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبَ فَإِنَّهُ أَهْوَنُ لِحِسَابِکَ غَداً وَ زِنْ نَفْسَکَ قَبْلَ أَنْ تُوزَنَ وَ تَجَهَّزْ لِلْعَرْضِ الْأَکْبَرِ یَوْمَ تُعْرَضُ لَا تَخْفَى عَلَى اللَّهِ خَافِیَةٌ إِلَى أَنْ قَالَ یَا أَبَا ذَرٍّ لَا یَکُونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِینَ حَتَّى یُحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِیکِ شَرِیکَهُ فَیَعْلَمَ مِنْ أَیْنَ مَطْعَمُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَشْرَبُهُ وَ مِنْ أَیْنَ مَلْبَسُهُ أَ مِنْ حَلَالٍ أَوْ مِنْ حَرَامٍ یَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ لَمْ یُبَالِ مِنْ أَیْنَ اکْتَسَبَ الْمَالَ لَمْ یُبَالِ اللَّهُ مِنْ أَیْنَ أَدْخَلَهُ النَّارَ».
[4]. کوفى اهوازى، حسین بن سعید، الزهد، محقق، مصحح، عرفانیان یزدى، غلامرضا، ص، 78، المطبعة العلمیة، قم، چاپ دوم، 1402 ق. «حَمَّادُ بْنُ عِیسَى عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ‏ یُحَاسِبْ‏ نَفْسَهُ‏ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ خَیْراً [حَسَناً] اسْتَزَادَ اللَّهَ مِنْهُ وَ حَمِدَ اللَّهَ عَلَیْهِ وَ إِنْ عَمِلَ شَرّاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَیْهِ».
[5]. انبیاء، 47.
[6]. همان.
[7]. زلزال، 8- 7.
[8]. حجر، 93- 92.
[9]. اسراء، ۱۴.
[10]. ر. ک: نراقی، ملا احمد، معراج السعادة، ص 548، انتشارات امین و رشیدی، تهران، بی‌تا.
[11]. لیثى واسطى، على بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، محقق، مصحح، حسنى بیرجندى، حسین، ص 424، دار الحدیث، قم، چاپ اول، 1376 ش.‏
 
نظرات
تعداد نظر 0
لطفا مقدار را وارد نمایید
مثال : Yourname@YourDomane.ext
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید
لطفا مقدار را وارد نمایید

طبقه بندی موضوعی

پرسش های اتفاقی

  • منصوب به نزع خافض، معتل، مثال، اجوف، ناقص و لفیف یعنی چه؟
    24757 بیشتر بدانید 1393/07/22
    1. منصوبٌ بِنَزعِ الخافِض یعنی اسمی که نصب داده شده به سبب کنده شدن حرف جر، بنابراین «منصوب به اسقاط حرف جر» با «منصوب بنزع الخافض» فرقی ندارد. مانند قوم در آیه: «وَ اخْتَارَ مُوسىَ‏ قَوْمَهُ سَبْعِینَ رَجُلًا.»[1] در این‌جا «قوم» منصوب بنزع الخافض ...
  • تفاوت «تأویل معرفت‌شناسانه» با «تأویل وجودشناسانه» در چیست؟
    5042 معرفت شناسی 1396/09/11
    «معرفت‌‌شناسی» یا «شناخت‌‌شناسی» شاخه‌‌ای از فلسفه است که به چیستی و امکان معرفت(شناخت) و راه‌‌های حصول آن می‌‌پردازد. بنیادی‌ترین سؤال‌های فلسفی، سؤال‌های معرفت‌شناسی هستند. سؤالاتی؛ مانند: شناخت یعنی چه؟ آیا اساساً ما می‌توانیم چیزی را بشناسیم؟ اگر چیزی را می‌شناسیم، از کجا می‌دانیم که آن‌را می‌شناسیم؟ و از ...
  • پیامبرگرامی اسلام چند دختر داشتند؟
    32137 تاريخ بزرگان 1387/04/11
    پژوهشگران در این مسئله با هم اختلاف کردند، از جمله علامه جعفر مرتضی عاملی که در کتابش "الصحیح من السیرة"به این بحث پرداخته است و کتابی مستقل به نام "بنات النبی أم ربائبه" در این زمینه نوشته است که می توانید به آن مراجعه کنید. در هر صورت ایشان معتقد ...
  • اعمال منافى عفت چه حکمی دارد و آیا اگر این اعمال به حد زنا نرسد باز گناهی دارد؟
    32715 تفسیر 1387/04/22
    ارتکاب عمل زنا از نظر قرآن گناه بزرگى است که خداوند در بارۀ آن می‌‏فرماید:" نزدیک زنا نشوید چرا که عمل بسیار زشتى است و راه و روش بدى است."[1] در این بیان کوتاه به سه نکته اشاره شده است: الف- ...
  • فعل تَمَنَّوا چه صیغه‌ای است؟ ماضی، مضارع و امر آن چیست؟
    15480 تفسیر 1393/03/20
    فعل «تَمَنَّوا» از ریشه «م‌ن‌ی» به معنای تقدیر و اندازه‌گیری کردن است. ماده «منی» هنگامی که به باب تفعّل برود به معنای درخواست و آرزوی قلبی نسبت به تحقق یا عدم تحقق چیزی می‌باشد که هنوز در خارج تحقق پیدا نکرده است.[1] این فعل، ...
  • اگر پدری دارای سه همسر بوده و از دو همسر که مرده اند، فرزندانی داشته باشد، تقسیم ارث چگونه است؟
    14925 Laws and Jurisprudence 1389/06/18
    اموال مادر شما بین فرزندان مادرتان و شوهرش تقسیم می شود و برادرانی که از همسر دیگر هستند در این اموال سهمی ندارند. شما می توانید ارث مادر خود را در اختیار گرفته و بین وارثین او تقسیم کنید و می توانید به خاطر احسان و نیکی در حق ...
  • معنای یوم التغابن چیست؟
    36683 تفسیر 1391/03/10
    منظور از «یوم التغابن» که در قرآن کریم آمده، روز قیامت است؛ چون در آن روز براى همه مردم کشف مى ‏شود که در معامله ‏اى که کرده اند، مغبون شده‏اند، آن کس که با خدا معامله نکرده مى ‏فهمد که از معامله نکردن مغبون شده، ...
  • آیا علاوه بر نکوهش زیاده‌روی در خوردن، افراد چاق نیز مورد نکوهش قرار گرفته‌اند؟!
    4357 حدیث 1398/11/01
    در منابع دینی، کم‌خوردنی که موجب ناتوانی جسمی شده و هم‌چنین پرخوری افراطی و بیش از اندازۀ مورد نیاز بدن، مورد نکوهش واقع شده است:[1]امام علی(ع) فرمود: «اگر گرسنگی انسان را بیازارد، ناتوانی، وی را از پای درآورد و اگر پرخوری‏ نماید، پری شکم ...
  • چگونه امکان دارد که دوشیزه باکره(حضرت مریم) حامله شود؟
    85927 تاريخ بزرگان 1391/09/28
    1. در حالت طبیعی و بدون این‌که بحث معجزه یا خارق العاده بودن مطرح باشد باید گفت، وجود پرده بکارت و باکره بودن منافاتی با حامله شدن ندارد. همان‌گونه که پرده بکارت مانع بیرون آمدن خون حیض نمی‌شود همچنین مانع داخل شدن منی و نطفه در رحم ...
  • منظور روایاتی که دانش پژوهان را مانند مجاهدان در راه خدا معرفی می‌کند چیست؟
    8061 حدیث 1392/11/20
    در بخشی از روایات برخی فعالیت‌های فردی و اجتماعی، همسان با جهاد شمرده شده‌اند؛ مانند: 1. امام علی(ع) فرمود: و آن‌کس که به جست‌وجوى روزی حلال برخیزد، مانند مجاهد در راه خدا است.[1] 2. حضرتش در جایی دیگر(ع) می‌فرماید: و آن‌کس که به جست‌وجوى ...

پربازدیدترین ها