در پرسش به برهانی اشاره شده است که معنای آن به درستی مورد توجه قرار نگرفت. از سوی دیگر، گمان شده است که می‌توان صفات خدای متعال را بر موجودات مادی و محدود تطبیق کرد و به نبود خدا حکم داد؛ از این‌رو، لازم است که اولا: با معنای دقیق برهان محال بودن تسلسل آشنا شویم، ثانیا: معنای خدا بودن روشن گردد و توضیح داده شود که مصداق چنین موجودی نمی‌تواند یک موجود مادی محدود باشد.

به عنوان مقدمه بیان می‌گردد که منظور از تسلسل در اصطلاح فلسفه، ترتب امور نامتناهى است و فلاسفه تسلسلى را محال می‌دانند که حلقات آن داراى ترتب حقیقى و اجتماع در وجود باشند.[1]

براهین امتناع تسلسل

برای محال بودن تسلسل براهینی اقامه شده است که در زیر به گوشه‌ای از آن اشاره می‌شود.

فارابى در برهان خودش که به «اسد و اخصر» معروف شده این‌گونه استدلال کرده است:

اگر سلسله‌‏اى از موجودات را فرض کنیم که هر یک از حلقات آن وابسته و متوقف بر دیگرى باشد، به گونه‌‏اى که تا حلقۀ قبلى موجود نشود حلقۀ وابسته به آن هم تحقق‌پذیر نباشد، لازمه‌‏اش این است که کل این سلسله وابسته به موجود دیگرى باشد؛ زیرا فرض این است که تمام حلقات آن داراى این ویژگى است و ناچار باید موجودى را در رأس این سلسله فرض کرد که خودش وابسته به چیز دیگرى نباشد و تا آن موجود تحقق نداشته باشد حلقات سلسله به ترتیب وجود نخواهند یافت. پس چنین سلسله‌‏اى نمی‌تواند از جهت آغاز نامتناهى باشد. و به عبارت دیگر، تسلسل در علل محال است.

صدرالمتألهین در حکمت متعالیه براى محال بودن تسلسل در علل هستی‌بخش، نظیر این برهان را اقامه کرده که تقریر آن چنین است:

بنابر اصالت وجود و ربطى بودنِ وجودِ معلول نسبت به علت هستی‌‏بخش، هر معلولى نسبت به علت ایجاد کننده‏‌اش عین ربط و وابستگى است و هیچ‌گونه استقلالى از خود ندارد، و اگر علت مفروض نسبت به علت بالاترى معلول باشد همین حال را نسبت به آن خواهد داشت. پس اگر سلسله‌‏اى از علل و معلولات را فرض کنیم که هر یک از علت‌ها معلول علت دیگرى باشد، سلسله‌‏اى از تعلقات و وابستگی‌ها خواهند بود و بدیهى است که وجود وابسته بدون وجود مستقلى که طرف وابستگى آن باشد تحقق نخواهد یافت؛ لذا ناچار باید وراى این سلسله ربط‌ها و تعلقات، وجود مستقلى باشد که همگى آنها در پرتو آن تحقق یابند. بنابر این، نمی‌‏توان این سلسله را بی‌‏آغاز و بدون مستقل مطلق دانست. [2]

با این توضیح روشن شد: به موجودی نیازمندیم که معلول علت دیگر و وابسته به موجود دیگری نباشد، و مستقل مطلق باشد، و این همان چیزی است که ما او را خدا می‌نامیم و فلاسفه واجب الوجود.

به عبارت دیگر؛ همۀ سخن در این است که هر موجودی نمی‌تواند سرسلسلۀ حلقات و معلولات، واقع شود. این موجود نباید وابسته و نیازمند باشد تا بتواند تکیه‌گاه دیگر موجودات واقع شود.

حال جای این پرسش است که چگونه به کرۀ زمینی می‌رسید که جسم و از ممکنات است؛ اما نیازمندی در ذاتش نیست. آیا صرف قدیم بودن او را از حالت امکان ذاتی خارج می‌کند و حدوث ذاتی نخواهد داشت؟!

توضیح:

1. موجود بر دو قسم است، واجب و ممکن: واجب قدیم ذاتى است؛ اما ممکن نیز به نوبه‌ی خود بر دو قسم است: قدیم زمانى و حادث زمانى. و آن چیزى که مناط احتیاج شی‏ء به علت است امکان ذاتى است نه حدوث زمانى؛[3] یعنى شی‏ء از آن جهت که در مرتبۀ ذات خود اقتضاى وجود ندارد نیازمند به علت است، نه از آن جهت که در زمانى نبوده و بعد پیدا شده است.[4]
2. هر آنچه از جسم و جسمانیات باشد نمی‌تواند واجب و تکیه‌گاه ممکنات باشد؛[5] یعنی دارای امکان و حدوث ذاتی نباشد، هر چند ‌که قدیم زمانی باشد. جسم بودن ملازم با محدودیت‌ها و نیازمندی‌های فراوانی است، مانند نیازمندی جسم به اجزائش و... در حالی که واجب نامتناهی است، حد ندارد، محدود نیست، بسیط است و از اجزای خارجیه و ذهنیه ترکیب نیافته است. حد و قید و محدودیت مساوى با مقهوریت و معلولیت است، در حالی که واجب الوجود وجود مطلق و بی‌نهایت است.[6]

نتیجه این‌که با برهان امتناع تسلسل به اثبات واجب الوجود می‌پردازیم، و واجب الوجود یعنى وجود موجودى مستقل و قائم بذات و بی‌نیاز از علت که هستى غیرمستقل متکى به هستى او است، و این خصوصیت را نمی‌توان برای جسم و جسمانیات مانند کرۀ زمین اثبات کرد؛ زیرا کرۀ زمین جسم است و جسم از هستى ممکن است و هستی ممکن متکى به هستى واجب است.[7]

[1]. ر. ک: مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش ‏فلسفه، ج ‏2، ص 80، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، 1366ش.

[2]. تفاوت این دو برهان در آن است که برهان اول در مطلق علت‌هاى حقیقى جارى است. علت‌هایى که لزوما باید همراه معلول موجود باشند، ولى برهان دوم مخصوص علت‌هاى هستی‌‏بخش است و در علل تامه هم نیز جارى می‌‏شود از آن نظر که مشتمل بر علت‌هاى هستی‌‏بخش هستند. ر. ک: آموزش ‏فلسفه، ج‏2، ص 81-82.

[3]. حدوث زمانی، یعنی این‌که شیء مسبوق به عدم زمانی باشد و در مقابل آن حدوث ذاتی قرار دارد؛ یعنی این‌که شیء علت داشته باشد. طباطبائی، سید محمد حسین، بدایة الحکمة، ص 115، قم، موسسة النشر الاسلامی، 1405ق/ 1364ش.

[4]. مطهری، مرتضی، فقه و حقوق (مجموعه آثار)، ج 6، ص 1051، قم، صدرا، چاپ اول، بی‌تا.

[5]. (کل متعلق الوجود بالجسم المحسوس یجب به لا بذاته) الجسم المحسوس هو الأجسام النوعیة و متعلق الوجود به ینقسم إلى ما یتعلق وجوده .... و المقصود أن الأعراض الجسمانیة کلها ممکنة بذاتها واجبة بغیرها (قوله و کل جسم محسوس فهو متکثر بالقسمة الکمیة و بالقسمة المعنویة إلى هیولى و صورة) و المقصود بیان أن کل جسم ممکن و کبرى القیاس قوله فواجب الوجود لا ینقسم فی المعنى و لا فی الکم .... ر. ک: شیخ الرئیس ابوعلی سینا، نصیر الدین محمد بن حسن طوسی، شرح ‏الإشارات، ج ‏3، ص 60- 61، دفتر نشر الکتاب، چاپ دوم، 1403ق.

[6]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین، نهایة الحکمة، الفصل الرابع فی أن الواجب تعالى بسیط غیر مرکب من أجزاء خارجیة و لا ذهنیة، ص 275- 277، قم، موسسة النشر الاسلامی، 1404ق/ 1362ش.

[7]. برای آگاهی بیشتر در موضوع اثبات خدا، ر. ک: سؤال 1041 (سایت: 1105)، نمایه: فطرت و شناخت خدا.